Kalıtımla İlgili Kavramlar
Gen
Gen, hücrede bir özelliğin nasıl oluşacağını anlatan DNA üzerindeki işlevsel birimdir; örneğin bezelyede “D” geni, tohumun yuvarlak mı yoksa buruşuk mu olacağını belirler.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Bir yemek tarif defterindeki “2 su bardağı un ekle” satırı gibi, gen de hücreye hangi proteini ne zaman üretmesi gerektiğini söyler.
Kromozom
Kromozom, DNA ve proteinlerin paketlendiği yapıdır; hücre bölünmesi sırasında genetik bilginin korunarak taşınmasını sağlar. Örneğin insan hücresinde 46 kromozom (23 çift), bezelye hücresinde 14 kromozom bulunur.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Kitap rafındaki ciltli ansiklopedi ciltleri gibi, her cilt (kromozom) genleri düzenli tutar.
Lokus
Lokus, bir genin kromozom üzerindeki tam adresidir; mutasyon veya gen düzenleme çalışmalarında bu adres kullanılır. Örneğin bezelyede tohum rengini belirleyen gen, 1. kromozomun uzun kolunda belirli bir lokusta yer alır.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Kitapta tarifin hangi sayfada olduğunu gösteren sayfa numarası gibidir.
Homolog Kromozom
Homolog kromozom, diploit hücrelerde anne ve babadan gelen, benzer gen setlerini taşıyan ancak alel dizilimleri farklı olabilen kromozom çiftidir. Örneğin insan 7. kromozom çifti homolog kromozomlardır.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Aynı kitabın iki baskısı gibi; metin hikâyeyi anlatırken kapak veya dipnotlarda farklılık olabilir.
Alel
Alel, homolog kromozomların aynı lokusundaki genin farklı versiyonudur; her alel fenotip üzerinde farklı etkiye sahiptir. Örneğin bezelyede “D” aleli yuvarlak, “d” aleli buruşuk tohum şekli üretir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Aynı tarifin farklı versiyonları gibi; ana tarif aynı olsa da baharat oranı veya pişirme süresi farklılık yaratarak değişik lezzetler sunar.
Homozigot
Homozigot birey, aynı lokusta iki özdeş alel (AA veya aa) taşır ve mayozla yalnızca o aleli içeren gamet üretir. Örneğin DD genotipli bezelye, yalnızca “D” aleli taşıyan gamet verir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Elinizdeki kitabın hem sizdeki hem de kardeşinizdeki kopyasının tamamen aynı baskı olması gibidir.
Heterozigot
Heterozigot birey, aynı lokusta iki farklı alel (Aa) taşır ve mayozla her iki aleli de içeren iki farklı gamet üretir. Örneğin Dd genotipli bitkide gametlerin yarısı “D”, yarısı “d” aleli içerir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Aynı kitabın sizin elinizdeki kopyası yeni baskı, kardeşinizdekinin ise eski baskıymış gibi.
Baskın Alel
Baskın alel, heterozigot durumda (Aa) bile fenotipte etkisini gösteren aleldir; büyük harfle simgelenir. Örneğin Dd bitkide yuvarlak tohum fenotipi gözlenir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Kalabalıkta yüksek sesle konuşmak gibi; düşük sesli sesi bastırır ve duyulur.
Çekinik Alel
Çekinik alel, heterozigot bireyde fenotipe yansımayan, yalnız homozigot (aa) olduğunda etkili olan aleldir. Örneğin dd genotipli bezelye buruşuk tohum verir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Yanında yüksek sesli biri varken duyulamayan fısıltı gibi; yalnız kalınca duyulur.
Genotip
Genotip, bir bireyin tüm alel çiftlerinin toplamıdır; hangi gen varyantlarını taşıdığını bildirir, fenotipi açıklamada ilk adımdır. Örneğin AaBbCc genotipli maya hücresi, üç lokusta heterozigotluk gösterir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Vakitli bir yemeğin malzeme listesi gibi; hangi malzemelerin kullanıldığını gösterir, pişirme şeklini değil.
Fenotip
Fenotip, genotip ile çevresel etkileşimin sonucu ortaya çıkan dış görünüş ve işlevsel özellikler bütünüdür. Örneğin D_ genotipli bezelye her zaman yuvarlak tohum fenotipine sahiptir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Pişmiş yemeğin tadı ve görünümü gibi; malzemeler (genotip) ve pişirme koşulları (çevre) bir araya gelince ortaya çıkar.
Karakter
Karakter, nesilden nesile geçen ve gözle veya ölçümle belirlenebilen canlı niteliklerinin genel adıdır. Örneğin bezelyede tohum rengi, çiçek şekli ve boy uzunluğu ayırt edici karakterlerdir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Arabada hız, renk ve model gibi ayrı ayrı değerlendirilen kriterler gibidir; her biri farklı bir karakteri tanımlar.
Özellik
Özellik, bir karakterin alabileceği her bir alternatif formdur; karakterin çeşitliliğini oluşturan detaylı varyanttır. Örneğin tohum rengi karakterinin özellikleri sarı ve yeşildir.
Bunu anlamak için şöyle bir benzetme yapabiliriz: Karakter “renk” ise, “kırmızı”, “mavi” ve “yeşil” seçenekleri özelliklere karşılık gelir.