Eş Baskınlık (Kodominantlık) ve Kan Gruplarının Kalıtımı
Eşbaskınlık (Kodominantlık)
Eşbaskınlık, heterozigot bireylerde iki farklı alelin birbirinin etkisini baskılamadan, her ikisinin de fenotipte bağımsız ve eşit şekilde ifade edilmesidir. Bu kalıtım tipinde iki özellik birden net şekilde ortaya çıkar; karışım oluşmaz.
- Özellikleri: Her iki alel fenotipte açık ve bağımsız şekilde gözlemlenir. Ara bir özellik oluşmaz.
- Örnek: Roan (alaca) sığırlarda kırmızı tüylü (RR) ve beyaz tüylü (WW) bireylerin çaprazlanmasıyla oluşan heterozigot (RW) yavruların tüylerinde hem kırmızı hem beyaz renkli tüyler bir arada bulunur.
Dikkat: Mendel’in çalışmalarında heterozigot bireylerde sadece baskın alelin etkisi fenotipe yansımıştır. Oysa eşbaskınlıkta her iki alel de fenotipte eşit şekilde ifade edilir. Eşbaskınlık doğada Mendel kalıtımına göre daha nadir görülür.
Çok Alellilik
Çok alellilik, bir popülasyonda bir gen için ikiden fazla alelin bulunmasıdır. Bireyler yine sadece iki alel taşır; fakat popülasyondaki genetik çeşitlilik artar.
- Özellikleri: n farklı alel varsa, n.(n+1)/2 formülü ile genotip çeşitliliği hesaplanır. Üç alel için 6 farklı genotip oluşur.
- Örnek: ABO kan grubu sisteminde A, B ve O olmak üzere üç farklı alel bulunur. Bu sistem hem eşbaskınlık hem de çok alellilik örneğidir.
Kan Gruplarının Kalıtımı
ABO kan grubu sisteminde A, B ve O olmak üzere üç farklı alel bulunur. A ve B alelleri birbirine eşbaskın, O aleli ise bu ikisine çekiniktir. Farklı alel kombinasyonları farklı kan grubu fenotiplerinin oluşmasını sağlar.
| Fenotip (Kan Grubu) | Genotip (Homozigot) | Genotip (Heterozigot) | Alyuvar Zarındaki Antijen | Plazmadaki Antikor |
|---|---|---|---|---|
| A | AA | AO | A antijeni | Anti-B |
| B | BB | BO | B antijeni | Anti-A |
| AB | – | AB | A ve B antijenleri | Yok |
| O | OO | – | Antijen bulunmaz | Anti-A ve Anti-B |
- Genotipler: AA, AO, BB, BO, AB, OO.
- Fenotipler: A, B, AB ve O kan gruplarıdır.
- A grubunda A antijeni bulunur, Anti-B antikoru vardır.
- B grubunda B antijeni bulunur, Anti-A antikoru vardır.
- AB grubunda hem A hem B antijenleri bulunur; antikor bulunmaz.
- O grubunda antijen yoktur; hem Anti-A hem Anti-B antikorları bulunur.
Not: ABO kan grubu sistemi hem eşbaskınlık (A ve B alellerinin birlikte ifade edilmesi) hem de çok alellilik (üç farklı alel bulunması) örneğidir.
Kan grubu alelleri 9. otozomal kromozom üzerinde taşınır, cinsiyetle bağlantılı değildir.
Rh Faktörü ve Rh Uyuşmazlığı
Rh faktörü, alyuvar zarında D antijeninin bulunup bulunmamasına göre belirlenir. Rh⁺ bireylerde D antijeni bulunur, Rh⁻ bireylerde bulunmaz. Rh kalıtımı tam baskınlık kurallarına uyar: D aleli baskın, d aleli çekiniktir.
| Fenotip (Rh Durumu) | Genotip (Homozigot) | Genotip (Heterozigot) | Alyuvar Zarındaki Antijen | Plazmadaki Antikor |
|---|---|---|---|---|
| Rh⁺ | RR | Rr | Rh antijeni | Yok |
| Rh⁻ | rr | – | Antijen bulunmaz | Rh antijeni ile karşılaşınca oluşur |
- Rh⁺ bireyler alyuvarlarında D antijeni taşır ve plazmada anti-D antikoru bulunmaz.
- Rh⁻ bireyler doğuştan anti-D antikoru taşımaz; Rh⁺ kanla karşılaştıklarında üretirler.
- Rh⁻ annenin Rh⁺ bebeğe hamile kalması durumunda, doğum sırasında annenin bağışıklık sistemi anti-D antikorları üretebilir.
- İlk gebelikte genellikle problem oluşmaz; ancak ikinci ve sonraki Rh⁺ gebeliklerde bebekte ciddi sağlık sorunları (anemi, sarılık, hidrops fetalis) gelişebilir.
- Bu nedenle Rh⁻ annelere doğumdan sonra anti-D immünglobulin (Rhogam) uygulanarak bağışıklık yanıtı engellenir.