Eşeysiz Üreme Çeşitleri

Bölünerek Üreme

Bölünerek üreme, tek hücreli canlılarda en yaygın görülen eşeysiz üreme şeklidir. Ana hücre, mitoz bölünme geçirerek ikiye ayrılır ve kendisinin genetik olarak tıpatıp aynısı olan iki yavru hücre meydana getirir.

Bu olayda döllenme, eşey hücresi, gamet gibi yapılar yer almaz. Her şey tek hücrede başlar ve biter.

Eşeysiz üremeyi, bir sayfanın fotokopisini çekmek gibi düşünebilirsiniz: Aynı içerik, birebir aynı sayfa, ama artık iki adet!

Örnek Canlılar

• Amip: Her yönden bölünür
• Öglena: Boyuna bölünür
• Paramesyum: Enine bölünür
• Bakteriler: Uçtan uca DNA eşlenir, hücre ikiye ayrılır

Biyolojik Süreç

• DNA kendini eşler
• Sitoplazma büyür
• Hücre zarı içe doğru boğumlanır
• İki yavru hücre oluşur

Tomurcuklanma

Tomurcuklanma, ana canlının vücudunda oluşan küçük bir çıkıntının (tomurcuk) zamanla büyüyüp gelişerek yeni bir birey haline gelmesiyle gerçekleşir. Bu yeni birey ya ana canlıdan ayrılır ya da koloni oluşturarak birlikte yaşarlar.

Bu üreme şekli hem tek hücreli canlılarda (örneğin bira mayası), hem de çok hücreli bazı canlılarda (örneğin hidra) görülür.

Örnek Canlılar

• Bira Mayası (Tek hücreli mantar): Ana hücreden çıkan tomurcuk mitozla oluşur
• Hidra: Vücudunda gelişen tomurcuk ayrılarak yeni birey oluşturabilir

Biyolojik Süreç

• Hücre veya doku bölgesinde tomurcuk oluşur
• Tomurcuk mitozla hücre sayısını artırır
• Gelişip büyür
• Ana canlıdan ayrılır (veya bağlı kalır)

Rejenerasyon

Rejenerasyon, bir canlının kaybettiği vücut parçasını yenilemesi veya bu parçadan yeni bir birey oluşturmasıdır. Bu olay hem onarım hem de üreme amaçlı gerçekleşebilir.

Her rejenerasyon eşeysiz üreme değildir! Eğer sadece yaralanan kısım yenileniyorsa bu bir onarım sürecidir. Ama kopan parçadan yeni birey oluşuyorsa, o zaman bu bir eşeysiz üremedir.

Örnek Canlılar

• Planarya: Ortadan ikiye bölünse de iki yeni planarya oluşur
• Denizyıldızı: Kolundan yeni birey gelişebilir
• Kertenkele: Kuyruğunu yenileyebilir ama bu üreme değildir!

Biyolojik Süreç

• Hasar gören doku mitozla kendini yeniler
• Kalan parça uygun yapıdaysa yeni birey oluşturur

Sporla Üreme

Sporla üreme, özel yapılarla çevreye yayılan ve uygun ortam bulduklarında gelişip yeni bireyler oluşturan sporlar aracılığıyla gerçekleşir. Bu sporlar mitozla oluşur, döllenme yoktur.

Sporlar, genellikle dayanıklı yapıda oldukları için kuraklık, sıcaklık, soğuk gibi olumsuz koşullarda bile canlılığını koruyabilir. Bu üreme şekli özellikle mantarlar, algler, eğrelti otları ve bazı parazitler gibi canlılarda yaygındır.

Örnek Canlılar

• Plazmodyum: İnsan ve sivrisinek arasında sporla çoğalır (sıtma etkeni)
• Puf mantarı: Spor kapsüllerini patlatıp çevreye yayar
• Eğrelti otu: Alt yapraklarında spor keseleri taşır

Biyolojik Süreç

• Canlı mitozla spor oluşturur
• Sporlar çevreye yayılır
• Uygun ortamda gelişir → yeni birey oluşur

Partenogenez

Partenogenez, döllenmemiş bir dişi gametin (yumurtanın) gelişerek yeni bir birey oluşturmasıdır. Bu olay eşeyli canlılarda görülür, ancak döllenme gerçekleşmediği için eşeysiz üreme olarak kabul edilir.

Partenogenez, bazı canlılarda canlının yaşam döngüsünün doğal bir parçasıdır. Bazı türlerde yalnızca dişi birey bulunur ve tüm yavrular partenogenezle oluşur.

Partenogenez Nasıl Gerçekleşir?

• Yumurta hücresi oluşur (mayoz veya mitozla)
• Spermle birleşmeden gelişmeye başlar
• Yeni birey meydana gelir (genetik olarak sadece anneden alınmış)

Genetik yapı:
Mayozla oluşan yumurta kullanılırsa → haploid birey oluşur (n)
Mitozla oluşan yumurta kullanılırsa → diploid birey oluşur (2n)

Partenogenezin Görüldüğü Canlılar

• Bal Arıları:
  • Döllenmiş yumurtadan → Dişi işçi arı veya kraliçe (2n)
  • Döllenmemiş yumurtadan → Erkek arı (n) (partenogenezle oluşur)
• Karıncalar: Bazı türlerde erkekler partenogenezle oluşur
• Yaprak Bitleri: Uygun ortamda sürekli partenogenezle ürer
• Su Pireleri: Baharda partenogenezle çoğalır, zor koşullarda eşeyli ürer
• Sinekler ve bazı sürüngenler: Nadiren partenogenezle üreme görülür

Avantaj ve Dezavantajları

• Hızlı çoğalma sağlar
• Erkek bireye ihtiyaç olmadan popülasyon korunabilir
• Dezavantaj: Genetik çeşitlilik yoktur → çevresel değişimlere karşı dayanıksız

Vejetatif Üreme

Vejetatif üreme, bitkilerde tohum kullanmadan ve eşey hücresi oluşturmadan gerçekleşen bir eşeysiz üreme şeklidir. Yeni bireyler, ana bitkinin gövde, kök veya yaprak gibi kısımlarından mitoz bölünme ile oluşur.

Bu yöntem doğada kendiliğinden gelişebileceği gibi, insan eliyle de uygulanabilir. Oluşan yeni birey, ana bitkiyle genetik olarak tamamen aynıdır (klon birey).

6.1: Çelikle Üreme

Bitkiden alınan dal, gövde veya yaprak parçası doğrudan toprağa dikilir. Bu parça, uygun ortamda köklenerek yeni bir bitki oluşturur. Tarımda sıkça kullanılan yapay bir yöntemdir.

6.2: Soğanla Üreme

Toprak altında bulunan soğan yapıları, içerdikleri besinle yeni bitkiler oluşturur. Soğanın iç kısmından çıkan sürgünler gelişerek yeni bireyleri meydana getirir.

6.3: Yumru Gövde ile Üreme

Toprak altındaki şişkin gövde yapılarında (yumrularda) “göz” adı verilen tomurcuk noktaları bulunur. Her göz, uygun ortamda filizlenerek yeni bir bitki oluşturabilir.

6.4: Rizom Gövde ile Üreme

Rizom, toprak altında yatay olarak uzanan gövdelerdir. Bu gövdeler üzerindeki düğüm noktalarından yeni bitkiler gelişir. Zamanla bir bitki ağı oluşabilir.

6.5: Sürünücü Gövde (Stolon) ile Üreme

Bitkinin toprak üstünde yatay uzanan ince gövdeleri belirli noktalarda toprağa temas ederek köklenir. Bu noktalardan yeni bitkiler gelişir.

6.6: Doku Kültürü ile Üreme

Laboratuvar ortamında, bitkiden alınan küçük bir doku özel besi yerlerine yerleştirilerek binlerce klon birey üretilebilir. Tam kontrollü koşullarda uygulanır ve ticari tarımda yaygındır. Özellikle ekonomik değeri yüksek ama yetiştiriciliği zor olan bitkilerin üretimi bu yolla yapılır.

Vejetatif Üremenin Avantajları

• Genetik olarak kaliteli bireyler aynen çoğaltılabilir
• Tohum yapma yeteneğini kaybetmiş olan muz, çekirdeksiz üzüm gibi bitkiler bu şekilde üretilir.
• Tohuma gerek olmadan hızlı üretim sağlanır
• Tarımda maliyet düşer, verim artar
• Doku kültürü ile hastalıksız, dayanıklı bireyler üretilebilir