Her birimizin hayatında karşılaştığı ve genellikle farkında olmadığımız, belki de başarının önündeki en büyük engellerden biri olan batık maliyet yanılgısı, özellikle finansal kararlarımızda yıkıcı etkisini göstermektedir.
Batık Maliyet Yanılgısı Nedir?
Zararın neresinden dönersen dön, kârdır.
Atasözü
Batık maliyet yanılgısı (İngilizce: sunk cost fallacy), insanların daha önce harcanmış ve geri alınamayacak olan maliyetlere dayanarak, mantıksız ve hatalı kararlar vermeye devam etme eğilimidir.
Bu kavram, bireylerin yatırımlarını değerlendirirken, hali hazırda yaptıkları emeğe aşırı önem atfederek gelecekte edinecekleri muhtemel fayda ve zarar yerine geçmişteki harcamalara odaklanmasına yol açar. Haliyle, özünde rasyonel olmayan ve verimsiz sonuçlar doğuran kararlar alınmasına sebep olmaktadır.
Yanılgı, özellikle geleceğimizi etkileyecek durumlarda karar verirken yaygın bir şekilde gözlemlenmektedir. Yanılgıdan müzdarip olan kişiler, herhangi bir konuda karar verirken, verilecek kararın gelecek dönemde sağlayacağı kar veya zararı tartmaz. Bunun yerine, karar vereceği konuyla alakalı geçmiş dönemde yaptığı yatırımı (zaman, para, emek gibi…) baz alır.
Batık maliyet yanılgısı, karar verme mekanızmasını baltalayan ve haliyle de rasyonel olmayan bir karar verme şeklidir. Zira geçmişi sürdürmek bir nevi konfor alanı yarattığı için geleceğe yönelik kararlar da bu konfor bölgesini sürdürmeye yönelik olmaktadır.
Kişiler aldıkları kararların gelecekte sağlayacağı fayda ve zarardan ziyade, karar alınacak konuya ilişkin geçmiş dönemde yaptıkları deneyimlerin etkisinde kalmaya meyilli olur. Durum, her ne kadar aleyhlerine de olsa, eylemlerine bir ara düzelir umuduyla (ya da kendiliğinden bir düzelme olma ihtimaline güvenerek) ağır bedeller ödeyecekleri sonuçlara yüzleşecekleri kaynayan bir kurbağa olurlar.
Concorde Etkisi
Batık maliyet yanılgısı için verilebilecek en meşhur örneklerden biri de concorde uçaklarıdır. Bu uçaklar devletin zarar eden projelerine de verilebilecek tipik bir örnektir.
Concorde uçakları, İngiltere ve Fransa tarafından ortaklaşa gerçekleştirilmiş bir projedir. Her ne kadar ilerleyen dönemlerde projenin zarar edeceği ortaya çıksa da, geçmişte yapılan yatırımlar sebebiyle projeye devam edilmiştir. Bu ısrar zararın daha da katlanarak ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu nedenle, batık maliyet yanılgısı çoğu kez concorde etkisi olarak da adlandırılır.
Batık Maliyet Yanılgısının Nedenleri Nelerdir?
Nedenleri her zamanki gibi insan psikolojisinde gizlenir. Çelişkilerden korkarız. Bir projeyi yarıda bırakmak bir çelişki yaratabilir çünkü geçmişte bugün düşündüğümüzden farklı düşündüğümüzü itiraf etmiş oluruz ve böylesi bir durumun utancıdan kurtulamayız. Bir çeşit hayal kırıklığına uğrarız. Anlamsız bir projeyi sürdürmek bu acı verici idrak sürecini geciktirir. Bu sayede daha uzun süre dayanıklı görünürüz.
Vietnam Savaşı‘nın bu gerekçelendirmeyle uzatıldığı söylenir: “Bu savaşta o kadar çok askerin hayatını feda ettik ki, şimdi vazgeçmek bir hata olurdu.” Bu tarz cümleleri gündelik yaşamda da sıklıkla yapmaz mıyız: “Yolu o kadar da yarıladık…”, “kitabın bu kadar sayfasını okumuşken bırakmayayım…”, “Öğrenimime o kadar zaman devam ettim…”
Diyelim ki, uzun bir süredir sigara içiyorsunuz ve yaşadığınız bir sağlık problemi nedeniyle sigarayı bırakma kararı aldınız, üstelik daha önceden de sigaranın sağlığa ne denli zararlı bir şey olduğunu biliyordunuz. Elinizi cebinize attınız ve sigara paketini elinize aldınız. O da nesi! Paketinizde yalnızca üç dal sigara kalmış ve siz diyorsunuz ki “Bu paketi bitireyim, zaten içinde üç tane varmış.” Halbuki vermiş olduğunuz bu karar, yani son paketi bitirmeye devam etmek, sizi daha kötü bir duruma götürmekte.
Konuyla alakalı pek çok deney yapımıştır. Bu yazıda Ohio Üniversitesi tarafından yapılan bir deneyi paylaacağım.
Deneklere haftasonu tatilinde gitmek üzere biri 50 dolar, diğeri ise 100 dolar olan iki kayak aktivitesine gidecekleri biletler verilmiştir. 50 dolarlık aktivitenin daha eğlenceli ve daha güzel bir kayak tesisine sahip olduğu bilgisi verildiği söylenmiş ve her iki biletin de iade veya tekrar satma gibi durumları olmadığı belirtilmiştir. Bu durumda denekler, hangi aktiviteyi seçerse, diğer aktivitenin ücreti boşa gitmiş olacaktır.
Deneklere bu şartlar altında hangi aktiviteyi seçecekleri sorulduğunda, yarıdan fazlası rasyonel olmayan bir şekilde 100 dolarlık aktiviteyi seçeceklerini söylemişlerdir. Kayak aktivitesinin temel amacı eğlenmek ve güzel bir haftasonu geçirmek olduğu halde, katılımcıların büyük çoğunluğu batık maliyet yanılgısına düşmüşler ve daha çok para verdikleri aktiviteyi tercih etmişlerdir.
Batık Maliyet Yanılgısından Nasıl Korunabiliriz?
Batık maliyet yanılgısından korunmak için şu adımları izleyebilirsiniz:
⭐ Farkındalık: Batık maliyet yanılgısının farkında olmak, bu tür kararlar verme eğiliminizi azaltabilir. Bu kavramın ne olduğunu ve nasıl çalıştığını bilerek karar verme süreçlerinizde daha dikkatli olabilirsiniz.
⭐ Objektif değerlendirme: Kararlarınızı verirken, geleceğe yönelik beklentilerinizi ve hedeflerinizi objektif bir şekilde değerlendirin. Geçmişte yapılan harcamaların geri alınamayacağını ve mevcut durumu etkilemeyeceğini kabul edin.
⭐ Mantıklı kararlar: Duygularınızı ve önyargılarınızı kontrol altına alarak, mantıklı ve rasyonel kararlar vermeye çalışın. Geçmişteki hatalardan ders çıkarın ve bunları tekrarlamamak için önlemler alın.
⭐ Alternatifleri değerlendirme: Mevcut durumunuzu ve gelecekteki seçeneklerinizi göz önünde bulundurarak, her bir alternatifin avantajlarını ve dezavantajlarını değerlendirin.
⭐ Uzun vadeli düşünme: Kısa vadeli kayıplara odaklanmak yerine, uzun vadeli hedeflerinize ve başarılarınıza odaklanın.
⭐ Başkalarının görüşlerini alın: Kararlarınızı değerlendirirken, objektif bir görüş almak için başkalarının fikirlerini ve deneyimlerini kullanın.
⭐ Esnek olun: Durumunuz ve hedefleriniz değiştikçe, kararlarınızı ve stratejilerinizi gözden geçirmeye ve gerekirse değiştirmeye açık olun.
Özel ya da mesleki hayatımızda geleceğimizi etkileyecek her karar çeşitli riskler barındırmaktadır. Bu nedenle, hayalini kurduğumuz çoğu şey gerçekleşebildiği gibi gerçekleşmeyebilir de.
Riskli kararlar beraberinde batık maliyet yanılgısını pusuda bekletir. Özellikle de geçmişimizde zaman, para, enerji, sevgi gibi yatırımlar yaptığımızda bu pusuya düşeriz. Nesnel bir bakışla hiçbir anlamı olmasa dahi yatırımımıza devam etmek için sebep oluşturmaya başlar ve bu yatırımı ne kadar çok yapmışsak (yani batık maliyetimiz ne kadar güçlenmişse) planımızı devam ettirme arzumuzu da o kadar güçlendiririz. Ta ki kaçınılmaz son kendini gösterene dek!
Bu nedenle, ortaya çıkan zararlar her an terk edilebilir ve bunun sonuçlarına katlanılabilir olarak görülmelidir. Bir şeyi sonlandırmak için yatırım yapmaya devam etmenin birçok iyi sebebi olabilir. Ama salt olarak yapılan yatırımı göz önünde bulundurmak tehlikeyi de beraberinde getirir. Şu ana dek ne kadar yatırım yapmış olursanız olun, değerlendirmeniz gerekenin aslında “an sınırlarında” olduğunu ve gelecek için neye dönüşebileceğini tartmanız gerektiğidir.
Sonuç olarak, gelecekteki seçimlerimizde daha sağlıklı ve doğru kararlar vermek adına, batık maliyet yanılgısının farkına vararak, duygularımızı ve ön yargılarımızı kontrol altına almayı öğrenmeliyiz.
