Temel Oran İhlali: Her Gördüğün Sakallıyı Deden Sanma

Temel oran ihlali, özellikle istatistik ve olasılık alanlarında sıkça yapılan bir hata türüdür. İnsanların bu tür hataları yapma eğilimleri, genellikle belirli durumlar ve örneklerle ilgili bilgiye aşırı vurgu yaparak temel oranları göz ardı etmelerinden kaynaklanır.

Temel Oran İhlali Nedir?

Wyoming’de nal sesleri duyar ve siyah-beyaz çizgiler gördüğünü sanırsan, bu büyük ihtimalle zebra değil bir attır.

Anonim

Temel oran ihlali (İngilizce: Base rate fallacy), insanların olasılık değerlendirmelerinde genel bilgi veya temel oranları göz ardı ederek belirli örneklerin veya ayrıntıların üzerinde fazla durma eğilimi göstermesidir. Bu eğilim, insanların öznel yargılara dayalı yanlış sonuçlar çıkarmalarına yol açabilir.

Yanılgı, özellikle de olayların birbileriyle ilişkili görünmesiyle ortaya çıkmaktadır. Elvis adında genç bir delikanlı olduğunu varsayalım. Bu genç delikanlı, Halil Cibran okuyor, gitar çalıp dans etmeyi seviyor, yakışıklı ve oldukça kibar birisidir. Bu bilgiler ışığında aşağıdaki şıklardan hangisi daha olasıdır?

• A) Elvis, kamyon şoförüdür.
• B) Elvis, Manhattan Müzik Okulunda müzik öğretmenidir.

Bu soruya cevap veren çoğu insan, matematiksel olarak bariz bir şekilde yanlış olsa da B şıkkını işaretlemektedir. Zira Amerika’da, Manhattan Müzik Okulu’nda müzik öğretmenlerininin sayısının kat be kat daha fazla kamyon şoförü bulunmaktadır. Haliyle Elvis’in bir kamyon şoförü olmasının olasılığı hesaplandığında onun kamyon şoförü olabilme ihtimalinin daha yüksek olduğu görülecektir.

Linda problemi adı verilen olguda da benzer bir yanılgı görülmektedir. Linda problemi, temel oran ihlalinin tipik bir örneğidir ve bu tür mantıksal hataların nasıl yapıldığını gösterir. Peki neden böyle bir değerlendirme yapıyoruz? İnsanların bu tür hataları yapma eğilimleri, genellikle belirli durumlar ve örneklerle ilgili bilgiye aşırı vurgu yaparak temel oranları göz ardı etmelerinden kaynaklanır.

Bu ihlalin tıpta da çok önemli bir yeri vardır. Örneğin, baş ağrısının sebebi pekala basit bir viral enfeksiyonu olabildiği gibi beyin tümörü de olabilir. Ancak viral enfeksiyonlar beyin tümörlerinden çok daha sık görüldüğü için doktor ilk tahmin olarak baş ağrısının tümörden dolayı değil de bakteriden kaynaklandığını farz eder ve ona göre bir tedavi belirler.

Zaten mantıklı olan da budur. Ancak tıp eğitiminde, zahmetli bir yol olsa da doktor adaylarına temel oran ihlalinden uzaklaşmaları öğretilir. Yani öteki ihtimaller göz ardı edilmez, az gerçekleşen hastalıklara yönelik tahminler yapmadan önce hastalığa neden olabilecek ana olasılıklara bakılır.

Sosyal medyada bu durum eğitimli insanların terörist olamayacağını belirten bir görüşte görülmüştür. Zira ilgili görüş eğitimli insanların, eğitim seviyeleri sayesinde onların terör içerikli eylemleri yapmayacağını savunuyordu. Ancak, NAZI komutanlarından tutun da çeşitli terör gruplarının başlarında eğitimli insanlar bulunmaktaydı. Dahası bu kişiler, sahip oldukları eğitimin verdiği güçle daha tehlikeli terör eylemlerine yol açmıştır.

Ancak, terör eylemlerine karışan veya terör örgütlerine liderlik eden eğitimli insanlar, tüm eğitimli insanlar için geçerli olan bir genelleme yapmamıza neden olmamalıdır. Bu tür durumlar, eğitimin terörizmle ilişkisini anlamak için daha geniş bir sosyal, politik ve psikolojik bağlamı dikkate almayı gerektirir.

Temel Oran İhlalinin Nedenleri

Temel oran ihlali, insanların olasılık değerlendirmelerinde genel bilgi veya temel oranları göz ardı etme eğiliminden kaynaklanır. Bu eğilimin nedenleri şunlar olarak gösterilebilir:

Öznel deneyimler ve sezgiler: İnsanlar, öznel deneyimlerine ve sezgilerine güvenirler. Bu nedenle, belirli örnekler ve durumlar hakkında bilgiye sahip olmaları, temel oranları göz ardı etmelerine neden olabilir.

Aşırı vurgu: İnsanlar, anında mevcut olan veya dikkatlerini çeken bilgilere aşırı vurgu yapma eğilimindedirler. Bu nedenle, belirli örnekler ve durumlar hakkındaki bilgiler temel oranlardan daha fazla dikkat çekebilir.

Yetersiz istatistiksel eğitim: İstatistiksel analiz ve olasılık konularında yetersiz eğitim, temel oran ihlallerine yol açabilir. İnsanlar, temel oranların önemini ve nasıl kullanılacağını anlamadan, olasılık değerlendirmelerinde hatalar yapabilirler.

Temsilcilik yanılgısı: İnsanlar, belirli örneklerin veya durumların, genel nüfusa göre daha temsilci olduğunu düşünme eğilimindedirler. Bu nedenle, temel oranları göz ardı ederek, örneklerin genel nüfusa göre daha fazla bilgi sağlayacağını düşünebilirler.

Doğrulama yanlılığı: İnsanlar, kendi inanç ve beklentilerini doğrulayan bilgilere daha fazla değer verme eğilimindedirler. Bu nedenle, temel oranları göz ardı ederek, kendi düşüncelerini destekleyen belirli örnekler ve durumlar hakkındaki bilgilere daha fazla odaklanabilirler.

Bu nedenlerle, temel oran ihlalleri insanların olasılık değerlendirmelerinde sıkça yapılan hatalardır. İstatistiksel analiz ve olasılık konularında eğitim ve farkındalık arttıkça, bu tür hataların önüne geçilmesi daha olasıdır.

Kaynak:
➡️ Baumeister, Roy F.: The Cultural Animal: Human Nature, Meaning, and Social Life, Oxford University Press, 2005, S. 206.
➡️ Plous, Scott: The Psychology of Judgment and Decision Making, McGraw-Hill, 1993, S. 115