Yanlış Yön Safsatası: Sebeplerle Sonuçların Yer Değiştirmesi
Yanlış yön safsatası, etki ve tepki arasındaki ilişkinin ters çevrilmesi nedeniyle kafa karıştırıcı sebep ve sonuç ilişkisi kurulmasına denir.
Yanlış Yön Safsatası Nedir?
Yanlış yön safsatası (İngilizce: Wrong direction fallacy), bir nedensellik ilişkisi olduğu varsayılan iki olay arasındaki ilişkinin doğrultusunun yanlış yorumlanmasıdır.
Bunun en ünlü örneği, modern istatistik biliminin temellerini oluşturan İngiliz istatistikçi, biyolog ve genetik bilimci Sir Ronald Aylmer Fisher‘ın, verilerin sigaranın kansere neden olduğunu kanıtlamadığı ve aşırı sigara içenlerin neden sıklıkla kanser geliştirdiğine dair başka açıklamalar olabileceği iddiasıdır.
Fisher, sigara içenlerin akciğer kanserine yakalanma oranının daha yüksek olmasının, sigaranın akciğer kanserine neden olduğu anlamına gelmediğini savunuyordu. Onun alternatif teorisi, genetik bir faktörün hem sigara içme eğilimine hem de akciğer kanseri riskine neden olabileceğiydi. Yani, sigara içenlerin akciğer kanserine yakalanma olasılığı daha yüksek olabilir, ancak bu, sigaranın akciğer kanserine neden olduğu anlamına gelmez diyordu.
Fisher’in bu teorisi, sigara ile akciğer kanseri arasındaki nedensellik ilişkisini sorgulamak için bir “yanlış yön safsatası” örneği olarak kullanılabilir. Zira, ilerleyen dönemlerde yapılan sayısız araştırma, sigara içmenin akciğer kanseri riskini önemli ölçüde artırdığını kesin bir şekilde ortaya koymuştur.
Onun teorisindeki sıkıntı, neden ve sonucun yönünü tersine çevirmiş olmasıydı. Yanılgıya düşmesinin arkasındaki sorun, veri korelasyonunun neyin neden olduğunu kanıtlamamasıdır. Bu yüzden birçok durumda yanlışlık sadece neden ve sonucu tersine çevirmek değildir, aynı zamanda veriler tarafından her iki yönün de savunulabilir olmasıdır.
Örneğin, çocuk şiddeti düzeyi ve izlenen TV saati sayısı birbiriyle yakından ilişkili olabilir, ancak veriler size hangisinin neden ve sonuç olduğunu söylemez.
Yanlış Yön Safsatası Örnekleri
Daha iyi anlaşılması adına, yanlış yön safsatası ile ilgili bazı örnekler aşağıda verilmiştir:
İlaç örneği: İnsanlar hasta olduklarında genellikle ilaç alırlar. İlaç alan insanların daha hasta olduğunu gözlemleyerek, ilaçların hastalığa neden olduğu sonucuna varmak yanlış yön safsatasına örnek olarak gösterilebilir. Aslında, hastalık ilaç kullanımına neden olmaktadır, ilaçlar hastalığa değil.
Eğitim ve gelir düzeyi: Yüksek eğitimli insanların daha yüksek gelire sahip olduğunu gözlemlemek ve bundan eğitimin geliri artırdığı sonucuna varmak yanlış yön safsatasına örnek olabilir. Gerçekte, bu ilişki doğru olabilir, ancak aynı zamanda yüksek gelirli ailelerin çocuklarının daha iyi eğitim alabilme imkanı olduğunu ve bu nedenle daha yüksek eğitimli olabileceğini düşünmek gerekir. Burada üçüncü bir faktör olan aile geliri, eğitim ve gelir düzeyi arasındaki ilişkide rol oynayabilir.
Dondurma satışları ve boğulma vakaları: Yaz aylarında dondurma satışlarının ve boğulma vakalarının arttığı gözlemlenmiştir. Dondurma satışlarının artışının boğulma vakalarına neden olduğu sonucuna varmak yanlış yön safsatasına örnek olabilir. Aslında, yaz aylarında insanlar daha sıcak hava nedeniyle daha fazla dondurma yer ve daha fazla yüzerler. Bu durumda, üçüncü bir faktör olan sıcak hava, hem dondurma satışlarındaki artışı hem de boğulma vakalarındaki artışı açıklamaktadır.
Yağmur ve şemsiye kullanımı: Yağmur yağdığında insanların şemsiye kullandığını görmekteyiz. Şemsiye kullanan insanların daha fazla yağmur altında kaldığı görülerek, şemsiye kullanımının yağmura neden olduğu sonucuna varmak yanlış yön safsatasına örnek olabilir. Oysa gerçekte, yağmur şemsiye kullanımına neden olmaktadır, şemsiyeler yağmura değil.
Uyku ve zenginlik: Zengin insanların daha az uyudukları gözlemlenmiştir. Bu durumdan, az uyumanın zengin olmaya neden olduğu sonucuna varmak yanlış yön safsatasına örnek olabilir. Aslında, zengin insanlar yoğun iş hayatları ve farklı sorumlulukları nedeniyle daha az uyuma eğiliminde olabilirler. Bu durumda, zenginliğin az uyuma neden olduğu düşünülebilir veya üçüncü bir faktör, örneğin başarı hırsı, hem zenginliği hem de az uyumayı etkileyebilir.
Bu örnekler, yanlış yön safsatasının farklı durumlarda nasıl ortaya çıkabileceğini göstermektedir. İki olay arasındaki nedensellik ilişkisini belirlerken, ilişkinin doğrultusunu doğru bir şekilde analiz etmek önemlidir.
Safsatanın Nedenleri
Yanlış yön safsatasının nedenleri çeşitlidir ve genellikle insanların mantıksal düşünme ve nedensellik anlayışındaki zayıflıklardan kaynaklanır. Bazı yaygın nedenler aşağıda listelenmiştir:
Ön yargılar: İnsanlar, önceden sahip oldukları inançlar ve değerlere göre düşünme eğilimindedir. Bu ön yargılar, insanların iki olay arasındaki nedensellik ilişkisini ve doğrultusunu yanlış yorumlamalarına yol açabilir.
Yetersiz bilgi: İki olay arasındaki gerçek nedensellik ilişkisini ve doğrultusunu anlamak için yeterli bilgiye sahip olmayan insanlar, yanlış yön safsatasına düşebilirler. Bu durum, insanların bilgi eksiklikleri nedeniyle yanlış çıkarımlarda bulunmalarına yol açar.
İki olay arasında görünen ilişki: Bazen iki olay arasında görünen bir ilişki vardır, ancak bu ilişkinin doğrultusu tam olarak anlaşılamaz. İnsanlar, iki olay arasında görünen bir ilişkinin varlığını kabul ederek, nedensellik ilişkisinin doğrultusunu yanlış yorumlayabilirler.
Tembellik ve düşünme eğilimi: İnsanlar, düşünme süreçlerini basitleştirmeye eğilimlidir ve bu da yanlış yön safsatasına yol açabilir. İki olay arasındaki nedensellik ilişkisini ve doğrultusunu doğru bir şekilde analiz etmek yerine, insanlar ilk gözlemledikleri ilişkiye dayalı basit çıkarımlarda bulunma eğilimindedirler.
Üçüncü faktörlerin göz ardı edilmesi: İki olay arasındaki nedensellik ilişkisini ve doğrultusunu değerlendirirken, üçüncü faktörlerin etkisini göz ardı etmek yaygın bir hatadır. İki olay arasında görünen bir ilişki olabilir, ancak bu ilişki, bağımsız bir üçüncü faktör tarafından etkileniyor olabilir.
Hızlı düşünme ve sezgisel yargılar: İnsanlar, kararlarını ve düşüncelerini hızlı bir şekilde oluşturmak için sezgisel yargılara ve hızlı düşünmeye eğilimlidir. Bu eğilim, insanların iki olay arasındaki nedensellik ilişkisini ve doğrultusunu derinlemesine analiz etmek yerine, yüzeysel düşünmeye ve yanlış çıkarımlarda bulunmaya yol açabilir.
Yanlış yön safsatasının nedenlerini anlamak, bu tür hatalı düşünme süreçlerinden kaçınmak ve daha doğru çıkarımlar yapmak için önemlidir.