Öngörü İllüzyonu Nedir?

Öngörü, gelecekte ne olacağını veya neye ihtiyaç duyulacağını tahmin etme yeteneği veya tahmin etme eylemidir. Öngörü illüzyonu da aslında geleceğe yönelik tahminlerin çoğu zaman gerçekleşmediği anlatır.

Öngörü İllüzyonu Nedir?

Gelecekte olacakları tahmin eden iki tip insan vardır: Biri hiçbir şey bilmez, diğeri de hiçbir şey bilmediğini bilmez.

John Kenneth Galbraith

Öngörü illüzyonu (İngilizce: Illusion of foresight), insanların gelecekteki olayları belirlemekte aşırı güven duymaları ve genellikle tahminlerinin doğruluk payının daha az olduğunu fark etmeyerek yanılmaları durumudur. İnsanlar genellikle geçmiş deneyimlerine dayanarak gelecek olayları tahmin etmeye çalışırlar, ancak bu tahminler genellikle yetersiz veriye veya yanıltıcı bilgilere dayanır.

• “Rejim değişikliği Kuzey Kore’de beş yıl içinde olacak.”
• “Arjantin şarapları, Fransız şaraplarının pabucunu dama atacak.”
• “Euro çöktü çökecek.”
• “10 yıl sonra herkes için Uzayda yürüyüş mümkün hale gelecek.”
• “Ham petrol 15 yıl sonra kalmayacak.”

Televiyonları izlediğinizde fark edeceğiniz üzere, uzmanlar tarafından sık bir şekilde yukarıdakilere benzer bir tahmin bombardımanına tutulmaktayız. Bu öngörüler için hiçbir zaman ‘Acaba?’ dediniz mi, ya da doğruluk paylarını araştırıp sonuçları ortaya koysak ne çıkardı?

Pennsylvania Üniversitesi’nden profesör Philip Tetlock, 10 yıllık bir süreyi temel alarak 284 uzmanın 82.361 öngörüsünü değerlendirdi. Sonuçlar ne gösterdi, dersiniz? İleriye dönük öngörüler, rastgele sayı üretmekten nadiren daha sık doğru çıkıyordu.

Özellikle yanlış öngörülerde bulunanlar, medyada en çok ilgi çeken uzmanlardı. Hala Kanada, Nijerya, Çin, Hindistan, Endonezya, Güney Afrika, Belçika ve Avrupa Birliği’nin dağılmasını bekliyoruz. Ancak garip bir şekilde, içlerinden bir tanesinin bile aklına Libya gelmedi. Sanırım Libya, diğerleri kadar yeterince popüler değildi.

Öngörü illüzyonunun örnekleri arasında finansal piyasalar, spor sonuçları ve hava durumu tahminleri bulunabilir. Yatırımcılar ve tüccarlar, genellikle piyasanın hangi yönde hareket edeceğini tahmin etmek için kendi yeteneklerine aşırı güven duyarlar. Benzer şekilde, spor tahmincileri genellikle bir takımın veya bireyin performansını tahmin etmeye çalışırken aşırı güvendikleri durumlar yaşarlar. Meteorologlar da aynı şekilde hava durumu tahminlerinde aşırı güven duyabilirler.

ABD’de atmış bin eğitim görmüş bunca ekonomist var. Bunların çoğu ekonomik krizleri ve faizleri önceden haber vermek için işe alınmış. Tahminleri yalnızca iki kere arka arkaya tutsaydı, hepsi milyoner olurdu. Bildiğim kadarıyla hepsi hala uslu eleman rolünde kalmaya devam ediyor.

Peter Lynch

Peki, sonuçlar böyle olduğu halde neden öngörülerimiz giderek daha saçma bir düzeye ulaşıyor diye sorabilirsiniz. Aslında uzmanlar, yaptıkları yanlış öngörüler için ne maddi ne de itibari olarak bir bedel ödemiyorlar.

Toplum olarak, buna aslında biz sebep oluyoruz. Öngörüleri tutmazsa kaybedecekleri bir şey yok. Tam aksine, öngörüleri doğru çıkarsa müşteri ve ilgi artışıyla birlikte yayın imkanları da elde ediyorlar. Bu kazan-kazan sisteminin bir sonucu olarak, bitmek bilmeyen bir öngörü bolluğu yaşıyoruz.

Böylece, giderek daha fazla öngörünün tamamen tesadüfen doğru çıkma olasılığı artıyor. Felaket tellalığı yapmanın da reyting kazandırması nedeniyle öngörüler bitmek bilmeyen bir döngüye giriyor.

Elbette bir ekmeğin iki ay sonraki fiyatını öngörebiliriz. Kıyas yapınca diğer şeyler hakkında da böylesi öngörüler yapmak mantıklı olmaktadır. Bir ipucu istiyorsanız, yani nelerin öngörülebilir veya öngörülemez olduğunu sormak isterseniz, şöyle bir sonuç çıkarabiliriz:

Bir sistem ne kadar karmaşık ve zaman ufku ne kadar genişse, geleceğe dair bakış o kadar bulanıklaşır. Küresel ısınma, petrol fiyatları veya döviz kurlarını önceden tahmin etmek neredeyse imkânsızdır. Yeni icatlar ise tamamen öngörülemezdir. Eğer o zamanlar bizi hangi tür teknolojilerin mutlu edeceğini bilebilseydik, o teknolojiler o an zaten icat edilmiş olurdu, değil mi?

Öngörü İllüzyonunun Nedenleri

Öngörü illüzyonu bir dizi faktörden kaynaklanabilir. Bunlar:

Aşırı güven: İnsanlar genellikle kendi yeteneklerine ve yargılarına aşırı güven duyarlar, bu da onları gelecekteki olayları tahmin etme konusunda aşırı derecede güvenceye yönlendirir.

Hatalı bellek ve yanıltıcı algılar: Geçmiş olayları hatırlarken çarpıtmalar ve yanıltıcı algılar olabilir. İnsanlar genellikle olumlu sonuçları hatırlama ve olumsuz sonuçları unutma eğilimindedirler.

Özdeşleştirme yanılsaması: Bu, kişinin bir olayın sonucunu etkileyebileceği inancıdır, çünkü bu olaya kişisel bir şekilde bağlı hissederler. Örneğin, bir futbol hayranı, takımının kazanacağına dair aşırı güvenli bir tahmin yapabilir çünkü takımla duygusal bir bağlantı hisseder.

Kendine yanlılık: İnsanlar genellikle kendilerine yanlılık gösterirler, yani kendilerinin diğer insanlardan daha başarılı olacağına inanma eğilimindedirler.

Rastlantısal olayların yanıltıcı yorumu: İnsanlar genellikle rastgele olayları yanlış yorumlarlar, genellikle olaylar arasında anlamlı bir ilişki olduğuna inanırlar, oysa bu genellikle rastgele veya şans eseri olabilir.

Bu nedenler, öngörü illüzyonunun temelini oluşturur ve insanların neden genellikle aşırı güvenli olduğunu ve yanıltıcı tahminler yaptığını açıklar.

Öngörü İllüzyonu Nasıl Önlenir?

İlk olarak, öngörüde bulunan kişinin teşvik sistemi ne, bir yerde çalışan mı, sürekli yanlış öngörülerde bulunursa işini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya mı, yoksa gelirini kitaplardan ve yaptığı konuşmalardan elde eden, kendi kendini trend gurusu addedenlerden biri mi?

İkincisi, uzmanın ya da gurunun öngörülerindeki isabet oranı nedir, son zamanlarda kaç öngörüde bulunmuş ve bunların kaçı tutmuş, kaçı tutmamış?

Medya reyting uğruna yayınlarına çok kolay bir şekilde garip şeylerin uzmanı olanlara söz veriyor. Sözde yorumcuların başarı delilleri yoksa da salladıkları kolayca bulunabilir. Öngörü ilüzyonu, medyanın ilgisine ihtiyaç duyar. Dolayısıyla öngörüleri yapanlar o derece sansasyonel olurlar. Bir nevi kıyamet tellallığı görevine soyunurlar.

Kaynak
➡️ Tetlock, Philip E.: How Accurate Are Your Pet Pundits? Project Syndicate / Institute for Human Sciences, 2006.
➡️ John K. Galbraith, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4960280.stm
➡️ Bevelin, Peter: Seeking Wisdom. From Darwin to Munger, Post Scriptum, 2003, S. 145