Ateşli El Safsatası: Rastgelelik Nereye Kadar Sürdürülebilir?

Hot hand fallacy, namı diğer “Ateşli el safsatası” bir kişinin bir dizi başarıya sahip olması nedeniyle, devam eden durumlarda başarıya sahip olma olasılığının olduğundan daha yüksek olduğu sanılması durumunu ifade eder.

Ateşli El Safsatası Nedir?

Ateşli el safsatası (İngilizce: Hot hand fallacy), insanların rastgele olaylarda geçici başarı dizilerini gerçek bir eğilim olarak yanlış yorumlamalarıdır. Bu yanılgı, özellikle basketbolda yaygın bir şekilde görüldüğü gibi diğer spor müsabakalarında ve kumar oyunlarında da yaygındır. İnsanlar, bir oyuncunun veya takımın geçici başarılı performansının, gelecekteki performanslarına yönelik olumlu bir eğilim olduğuna inanma eğilimindedirler.

Örneğin, yazı-tura tahmini oyununda art arda doğru bir şekilde tahmin yapan bir kişi, paranın bir sonraki atışında doğru tahmini yapabilme olasılığının gerçekte olduğundan, yani %50’den fazla olduğuna inanmaya başlar.

Bir bireyin geçmiş performansına bağlı olarak “ateşli” veya “soğuk” olduğuna inanılan psikolojik durumun ve performansın gelecekteki sonuçlarla pek bir alakası yoktur. Kumarbaz yanılgısında da benzer bir durum görülmektedir. Kumarbaz yanılgısında kişi, mevcut durumun öncesindeki başarının artık tekrarlanmayacağını söyler, ateşli elde ise mevcut durumun öncesinde elde edilen başarı sonraki başarıları da yüksek ihtimalli görür.

Kavrama adını veren örnek ise tanıdık bir spordan, basketboldan geliyor. Birçok spor hayranı, yorumcu, oyuncu ve hatta antrenör, belirli bir oyuncunun belirli bir süre için “Ateşli ele” sahip olabileceği inancını paylaşmaktadır. Kaan Kural‘ı, müthiş enerjisiyle basketbol maçlarını yorumlarken şahit olan basketbol severler bu kavrama pek de uzak değillerdir aslında.

Bu etki insanların spor performansında yakaladığı çizginin devam edeceğinin bekleme eğilimini ifade eder. Yani, bir basketbol oyuncusunun atış yapma şansı eğer oyuncu önceki şutları art arda sokmuşsa, sonraki atışının sokma ihtimalini arttırdığını, bir nevi oyuncunun elinin alev aldığını ve sonraki atışlarını rahatça sokacağını söylerler. Bu doğru bile olsa, eteşli el ile elde ettiği başarıyı diğer etkenlerle, yani soğumuş el ile dengeleyecektir.

Ateşli el safsatası, insanların rastgeleliği ve bağımsız olayları anlamakta zorlanmalarından kaynaklanır. İnsanlar, olaylar arasında anlamlı ilişkiler ve kalıplar bulma eğilimindedir, bu da bazen gerçek olmayan eğilimlere inanmalarına neden olur.

Kavram, ilk olarak 1985 yılında Thomas Gilovich, Amos Tversky ve Robert Vallone tarafından “Basketbolda Sıcak El: Rastgele Dizilerin Yanlış Algılanması Üzerine” adlı makalede tanıtılmıştır. Bu makalede, ateşli el yanılgısını ortaya çıkaran mekanizmalar için temelde iki şey gösterilmiştir:

• Onay ön yargısı (çünkü insanlar basketbol maçlarını izlerken galibiyetler arıyorlar)
• Kümelenme yanılsaması (insanlar rastgele bir dağılım yoluyla oluşan kümeleri rastgele olmayan olarak görme eğilimindedir)

Makalede, yazarlar özellikle basketbol oyunlarındaki başarı dizilerine odaklanır ve oyuncuların, koçların ve taraftarların bu dizilere fazla anlam yüklemelerinin, rastgele olayları anlama ve değerlendirme konusundaki zorluklarına dayandığını ileri sürerler. Yazarlar, gerçek basketbol verilerini analiz ederek ve deneyler yürüterek, ateşli el kavramının bir yanılgı olduğunu ve oyuncuların ardışık atış başarılarının aslında bağımsız ve rastgele olduğunu gösterirler.

Bu çalışma, insanların rastgelelik ve bağımsız olaylara yönelik sezgilerinin sıklıkla yanıltıcı olduğunu ve bu yanılgıların karar verme ve tahminlerde hatalara yol açabileceğini vurgulamaktadır. Ayrıca, ateşli el safsatasının spor ve kumar gibi alanlarda yaygın olmasının yanı sıra, günlük hayatta da kararlarımızı etkileyebilecek şekilde meydana gelebileceğini gösterir.

Kaynak: Gilovich, T., Vallone, R., & Tversky, A. (1985). The hot hand in basketball: On the misperception of random sequences. Cognitive Psychology, 17, 295-314.