Nemlilik ve Yağış
Nemlilik ve yağış, iklimin önemli unsurlarıdır ve havadaki su buharı miktarı ile doğrudan ilişkilidir.
Nem
Havadaki su buharı miktarına nem adı verilir ve nem, atmosferdeki su buharının hava sıcaklığına bağlı olarak değişen durumunu ifade eder. Nem, üç kategoride incelenir:
- Mutlak Nem: Birim hacimdeki hava içinde bulunan su buharı miktarını (gram/m³ cinsinden) ifade eder. Yani havanın içindeki toplam su buharı miktarını gösterir.
- Maksimum Nem: Havanın, belirli bir sıcaklıkta tutabileceği maksimum su buharı miktarını ifade eder. Sıcaklık arttıkça havanın tutabileceği su buharı miktarı da artar.
- Bağıl Nem: Havada bulunan su buharının, o sıcaklıkta havanın tutabileceği maksimum su buharına olan oranını yüzde olarak ifade eder. Bağıl nem, havanın nemlilik durumunu anlamamıza yardımcı olur ve çeşitli meteorolojik olayların değerlendirilmesinde önemli bir göstergedir.
Mutlak Nem
Mutlak nem, havadaki su buharı miktarını ifade eder ve birim hacimdeki (örneğin, 1 metreküp hava) su buharının gram cinsinden miktarıyla ölçülür. Bir örnekle açıklamak gerekirse, eğer 1 metreküp havada 5 gram su buharı varsa, bu havanın mutlak nemi 5 gramdır. Bu durum, havanın nem dolu olduğunu gösterir ancak mutlaka yağış olacağı anlamına gelmez.
Yağış miktarının yüksek olduğu kıyı kesimlerde mutlak nem genellikle daha fazladır. Türkiye’de en yüksek nem oranına sahip bölge, bol yağış alan Karadeniz bölgesidir ve özellikle Doğu Karadeniz bu özelliğiyle ön plana çıkar.
Sıcaklık artışı, havanın daha fazla su buharı tutabilmesini sağlar ve bu durum mutlak nemi artırır. Ancak, Güneydoğu Anadolu Bölgesi gibi sıcaklığın yüksek olduğu fakat deniz veya göl gibi nem kaynaklarının bulunmadığı yerlerde, sıcaklık artışına rağmen mutlak nemde bir artış gözlenmez. Buna karşın, yaz aylarında sıcaklığın artması Akdeniz Bölgesi’nde mutlak nemi önemli ölçüde artırır çünkü bu bölge, denize kıyısı olan ve yüksek buharlaşma oranlarına sahip bir konuma sahiptir.
O halde özetlersek:
Mutlak Nem Nedir?
- Havadaki su buharı miktarıdır.
- Ölçüm birimi gram/m³’tür.
Mutlak Nem ve Yağış İlişkisi:
- Mutlak nem dolu hava her zaman yağış anlamına gelmez.
- Yağış miktarının fazla olduğu kıyı kesimlerde mutlak nem yüksektir.
Bölgesel Dağılım:
- Türkiye’de en yüksek nem, Karadeniz Bölgesi’nde, özellikle Doğu Karadeniz’de görülür.
- Mutlak nem, sıcaklık ile doğru orantılıdır.
- Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, su kaynaklarının azlığı nedeniyle sıcaklığın yüksek olmasına rağmen nem artmaz.
- Yaz aylarında Akdeniz Bölgesi, sıcaklık artışına bağlı olarak en yüksek mutlak neme sahip olan bölgedir.
Sıcaklık ile İlişkisi:
- Sıcaklık arttıkça, havanın tutabileceği su buharı miktarı ve dolayısıyla mutlak nem artar.
- Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin göl veya deniz gibi nem kaynaklarına uzak olması nedeniyle yazın sıcaklık çok yüksek olmasına rağmen mutlak nem düşüktür.
- Akdeniz Bölgesi yazın yüksek sıcaklıklar ve denize yakınlık nedeniyle yüksek mutlak neme sahiptir.
Maksimum Nem
Maksimum nem, birim hacimdeki havanın alabileceği en fazla su buharı miktarını ifade eder. Örneğin, 1 metreküp (m³) havanın maksimum nem oranı 10 gram ise, bu hava en fazla 10 gram su buharı taşıyabilir. Maksimum nem, hava sıcaklığı ile doğru orantılıdır; sıcaklık arttıkça hava daha fazla su buharı tutabilir. Haliyle yağış için daha fazla su buharına gereksinim duyar.
Maksimum Nem Nedir?
- 1 m³ havanın taşıyabileceği en fazla su buharı miktarıdır.
Maksimum Nem ve Yağış İlişkisi:
- Maksimum nem miktarının artması demek, havanın daha fazla su buharını tutabileceği alamına gelir. Bu ise, yağış için gerekli olan aşılması gereken nem miktarını arttıracağı için havanın yağış için daha fazla neme ihtiyacı olduğu anlamına gelir. Haliyle bu nem miktarı karşılanmazsa yağış ihtimali azalır. Güney Doğu Anadolu bölgesinde işte tam da bu sebepten yağış az olmaktadır.
Sıcaklık İle İlişkisi:
- Sıcaklık arttıkça, hava genleşir ve daha fazla su buharı tutabilir, yani maksimum nem artar.
- Maksimum nem, sıcaklık ile doğru orantılıdır; yaz mevsiminde sıcaklığın yüksek olduğu bölgelerde (örneğin, Güneydoğu Anadolu) maksimum nem de yüksektir.
- Kış mevsiminde, sıcaklığın en yüksek olduğu Akdeniz Bölgesi’nde maksimum nem en fazla, sıcaklığın en az olduğu Erzurum-Kars Bölümü’nde ise maksimum nem en azdır.
Bağıl Nem
Bağıl nem, havadaki mutlak nem miktarının havanın o sıcaklıkta tutabileceği maksimum neme oranıdır ve yüzde (%) cinsinden ifade edilir. Örneğin, eğer 1 metreküp (m³) hava içinde 5 gram mutlak nem varsa ve bu havanın maksimum taşıyabileceği nem miktarı 10 gram ise, havanın bağıl nemi %50 olarak hesaplanır. Bu, havanın nem kapasitesinin yarısını su buharıyla doldurduğu anlamına gelir.
Bağıl nem, havanın doygunluk durumunu ve yağış olasılığını gösterir. Bağıl nem %100’e ulaştığında, hava doygun duruma gelir ve yağış meydana gelmeye başlar.
Bağıl Nem Nedir?
- Havadaki su buharının, o sıcaklıkta havanın tutabileceği maksimum nem miktarına oranıdır.
Bağıl Nem ve Sıcaklık İlişkisi:
- Bağıl nem, sıcaklıkla ters orantılıdır. Yani sıcaklık arttıkça yağış için gerekli olan nem miktarı da artacağı için bağıl nem düşer.
Bağıl Nem ve Yağış İlişkisi:
- Bağıl nem, yağış olasılığı ile doğru orantılıdır. Bağıl nem arttıkça, yağış olasılığı da artar.
Bölgesel Farklılıklar:
- Yaz aylarında, sıcaklığın en fazla olduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bağıl nem en düşüktür.
- Kış aylarında, bağıl nemin en fazla olduğu bölge Akdeniz Bölgesi’dir.
- Yağış miktarının yüksek olduğu Doğu Karadeniz kıyılarında bağıl nem de fazladır.
Türkiye’de Yağış
Türkiye’de yağış miktarının dağılımını etkileyen başlıca faktörler ve bu faktörlerin yağış üzerindeki etkileri şu şekilde özetlenebilir:
- Nemlilik (Denizellik) Düzeyi:
- Denize yakın kıyı kesimler, iç kesimlere kıyasla genellikle daha fazla yağış alır.
- Türkiye’deki bölgeler arasında yağış dağılımına bakıldığında, en çok yağış alan bölgeler sırasıyla Karadeniz, Akdeniz, Ege ve Marmara bölgeleridir.
- Yükselti:
- Türkiye’de yüksek yerler, çevrelerine göre daha alçak olan yerlere kıyasla daha fazla yağış alır.
- Örneğin, Orta Karadeniz Bölümü’nün, Doğu ve Batı Karadeniz Bölümlerine göre daha az yağış almasının sebebi, yükselti ortalamasının daha düşük olmasıdır.
- Dağların Denize Paralel Uzanışı:
- Dağların kıyıya paralel uzanması, yağış miktarını artırır.
- Akdeniz ve Karadeniz Bölgesi gibi, dağların denize paralel uzandığı yerlerde yağış miktarı, dağların denize dik uzandığı Ege Bölgesine göre daha fazladır.
- Dağların Hakim Rüzgar Yönüne Dik Uzanışı:
- Dağların hakim rüzgar yönüne dik uzandığı yerlerde, Doğu ve Batı Karadeniz Bölümleri gibi, yağış miktarı artar.
- Özellikle, hakim rüzgarların yönüne dik uzanan dağlar, yağışın artmasına sebep olan yağış mekanizmasını tetikler.
- Ege Bölgesi’nde, rüzgarlar genellikle doğu-batı yönünde eser ve dağlar bu rüzgarlara paralel uzandığı için, bu bölgede yağış miktarı Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerine göre daha azdır.
Yağışın Bölgelere Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler
Türkiye’de yağışın bölgelere göre dağılışı ve bu dağılışı etkileyen faktörler şu şekilde sıralanabilir:
- Karadeniz Bölgesi: Türkiye’nin en fazla yağış alan bölgesidir. Dağların denize paralel uzanması ve bölgenin denizden gelen nemli hava akımlarına açık olması, bu bölgenin bol yağış almasını sağlar.
- Akdeniz Bölgesi: Özellikle kış aylarında, Akdeniz’den gelen nemli hava akımları sayesinde bol yağış alır. Dağların kıyıya dik uzanışı, yağışın iç kesimlere ulaşmadan önce dağlarda yoğunlaşmasına sebep olur.
- Ege Bölgesi: Dağların kıyıya dik ve hakim rüzgar yönüne paralel uzanması nedeniyle, Akdeniz ve Karadeniz Bölgeleri’ne kıyasla daha az yağış alır. Ancak, yine de Türkiye’nin yağışlı bölgelerindendir.
- Marmara Bölgesi: Hem Karadeniz’den hem de Akdeniz’den etkilenen bir iklimi vardır. Kıyı kesimleri, iç bölgelere göre daha fazla yağış alır.
- Doğu Anadolu Bölgesi: Türkiye’nin iç bölgeleri arasında yükseltisi en fazla olan bölgedir ve bu özelliğiyle belli yerlerde yağışı artırabilir. Ancak genel olarak, çevresine göre daha az yağış alır.
- Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Türkiye’nin yağış miktarı en düşük bölgelerinden biridir. Yükseltisinin az olması ve kıyıdan uzak, kapalı bir konumda bulunması nedeniyle az yağış alır.
- İç Anadolu Bölgesi: Etrafı dağlarla çevrili olduğu için, Türkiye’de yağış miktarının en az olduğu bölgedir. Denizden gelen nemli hava akımlarının bölgeye ulaşması zordur.
Yukarıdaki yıllık yağış miktarı haritasına bakıp Türkiye’deki bölgeler arası yağışın çokluğunu kıyaslarken aşağıdaki durumları öncelik sırasına göre kullanırız.
- Kıyı Kesimler: Denize yakınlık, havanın nem oranını artırır ve bu da kıyı kesimlerde yağış miktarının iç bölgelere göre daha fazla olmasına neden olur.
- Yükselti: Yükseltisi fazla olan alanlarda, hava soğuk ve yağış oluşumuna daha müsaittir. Orografik yağış, yükselen hava akımlarının soğuyup yoğunlaşması ve yağış olarak düşmesi sürecidir.
- Dağların Kıyıya Paralel Uzanması: Dağların kıyıya paralel uzanması, denizden gelen nemli hava akımlarının iç kesimlere ulaşmadan yağış bırakmasına neden olur. Karadeniz ve Akdeniz Bölgesi’nde yağış miktarının artmasını sağlar.
- Dağların Hakim Rüzgar Yönüne Dik Uzanması: Hakim rüzgarların yönüne (Türkiye’de hakim rüzgar yönü doğu-batı) dik uzanan dağlar, hava akımlarının yükselip soğumasını ve dolayısıyla yağışın artmasını sağlar. Bu durum, özellikle Doğu ve Batı Karadeniz Bölümü gibi yerlerde yağış miktarını artırır.
Türkiye’de Yağış Tipleri
Yukarıdaki resimden de anlaşılacağı üzere Türkiye’de yağış türleri bölgesel iklim özelliklerine göre farklılık göstermektedir. Genel olarak Karadeniz iklimi hakim olan bölgelerde yamaç yağışları, karasal iklimin etkili olduğu alanlarda konveksiyonel yağışlar ve Akdeniz iklimi olan bölgelerde ise cephesel yağışlar daha yaygındır.
Türkiye’de görülen başlıca yağış tipleri ve bu yağış tiplerinin özellikleri şunlardır:
- Yamaç Yağışları:
- En fazla Karadeniz ikliminin etkili olduğu yerlerde yaygındır.
- Dağların denize paralel uzandığı yerlerde görülür.
- Karadeniz Bölgesi’nde yamaç yağışları, “sonbahar aylarında” en fazladır. “İlkbaharda” ise bu bölgede yağış miktarı en düşük seviyededir.
- Konveksiyonel Yağışlar:
- Karasal iklimin hüküm sürdüğü iç bölgelerde daha sık görülür.
- En fazla yağış ilkbaharda görülürken, en az yağış ise yaz aylarında görülür.
- Erzurum-Kars gibi yüksek rakımlı bölgelerde konveksiyonel yağışlar, yeterli sıcaklık değerlerine ancak ulaşabildikleri için yaz aylarında görülür.
- Cephesel Yağışlar:
- Orta kuşakta ve Akdeniz iklim kuşağında daha yaygındır.
- En fazla yağış kışın görülürken, en az yağış ise yaz aylarında görülür.
- Türkiye’nin Orta Kuşak’ta yer alması nedeniyle cephesel yağışlar, ülkemizdeki en yaygın yağış şeklidir.
❗ Türkiye’nin orta kuşakta yer alması nedeniyle, cephesel yağışlar ülkenin her bölgesinde görülmektedir.
Akdeniz ve Ege Bölgesi’nde, Akdeniz ikliminin etkisiyle cephesel yağışlar yaygınken, ek olarak Akdeniz Bölgesi’nde yamaç yağışları da görülür. Bu durum, iki bölgenin dağlarının kıyı çizgisine olan uzanış doğrultusunun farklı olmasından kaynaklanır. Ege Bölgesi’nde dağlar kıyıya dikken, Akdeniz Bölgesi’nde dağlar kıyıya paralel uzanmaktadır.
2. Akdeniz ve Karadeniz Bölgesi’nin iklim tipleri farklı olmasına rağmen iki bölgede de yamaç yağışlarının görülmesi bölgelerin hangi özelliğinin benzer olduğunu gösterir?
Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerinde, iklim tiplerinin farklı olmasına rağmen her iki bölgede de yamaç yağışlarının görülmesi, dağların her iki bölgede de kıyı çizgisine paralel olarak uzanmasından kaynaklanır.
3. Türkiye’de her iklim tipinin bir yağış şekli olsa da her bölgede özellikle kış aylarında cephesel yağışlar görülmektedir. Bu durum Türkiye ile ilgili olarak neyin göstergesidir?
Türkiye’de her iklim tipine özgü yağışlar olsa da, özellikle kış aylarında her bölgede cephesel yağışların görülmesi, ülkenin orta kuşakta bulunmasının bir nedenidir.
4. Türkiye’de sadece cephesel yağışların görüldüğü yer ve bunun sebebi aşağıdakilerden hangisidir?
Türkiye’de sadece cephesel yağışların görüldüğü tek yer Kıyı Ege Bölümü’dür. Dağlar kıyaya dik uzandığı için yamaç yağışları, deniz kenarında olduğu için konveksiyonel yağışlar görülmez.