Sıcaklık
Türkiye’nin iklimini etkileyen önemli iklim elemanlarından biri sıcaklıktır. Sıcaklığın dağılışını etkileyen bir dizi faktör bulunmaktadır: Bu faktörleri enlem ve özel konum başlıkları altında inceleyebiliriz:
- Enlem:
- Güneş ışınlarının geliş açısı
- Bakı: Güney taraflar daha sıcaktır.
- Rüzgarlar: Güneyden gelen ısıtır, kuzeyden esen soğutur.
- Özel Konum:
- Karasallık ve denizellik (nemlilik)
- Yükselti: Yükselti arttıkça sıcaklık azalır.
❗ Türkiye’de sıcaklık dağılışını en fazla etkileyen faktör “yükseltidir“. Dolayısıyla, enlemin etkisini en fazla bozan faktör yükseltidir.
Güneş Işınlarının Geliş Açısı
Güneş ışınlarının geliş açısının, enleme bağlı olarak değişmesi sıcaklık üzerinde belirleyici bir rol oynar. Türkiye’nin farklı enlemlerde yer alması, güneş ışınlarının geliş açısının ve dolayısıyla sıcaklığın farklılık göstermesine neden olur.
Bakı Yönünün Sıcaklığa Etkisi
Güney yamaçlar, güneş ışınlarını daha dik açıyla aldığı için genellikle daha sıcaktır. Bu, kalıcı kar yükselti sınırının, yerleşme, orman ve tarım üst sınırının daha yüksek olmasına; tarım ürünlerinin olgunlaşma süresinin kısalmasına ve nüfus yoğunluğunun artmasına neden olur.
Özellikle Karadeniz Bölgesi’nin dağları, kuzeye bakan yamaçlarının denize dönük olmasıyla karasallık ve denizellik arasındaki çelişkiyi gösterir.
❗ Yukarıdaki resim incelendiğinde, özel konumun bir etkisi olarak “denizellik” faktörü sebebiyle, Karadeniz’e bakan dağların kuzey yamaçlarının, güney yamaçlarına göre daha sıcak olduğunu belirtmek isterim.
Rüzgarların Sıcaklığa Etkisi
Türkiye’nin Kuzey Yarım Küre’de yer almasından ötürü güneyi Ekvator’a, kuzeyi ise Kuzey Kutbu’na yakın olmaktadır. Bu nedenle, kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırır.
- Kuzeyden esenler:
- Karayel
- Yıldız
- Poyraz
- Güneyden esenler:
- Lodos
- Kıble
- Samyeli
❗ Denizden esen rüzgarlar yazın serinletirken, kışın ısıtır; karalar üzerinden esen rüzgarlar ise yazın ısıtırken, kışın soğutur. Bu durum, enlem etkisinden ziyade, denizellik ve karasallık etkisinin bir sonucu olarak karşımıza çıkar.
❗ “Fön rüzgarı” gibi özel meteorolojik olaylar, sıcaklıkta lokal artışlara neden olabilir ve bu durum, enlem etkisinden ziyade özel konum etkisidir.
❗ Ege Bölgesi’nde görülen ve adını meltem olarak bildiğimiz “imbat rüzgarı“, bölgenin iklimini direkt olarak etkilemez. Daha ziyade, serinletici etkisiyle bilinir ve bu da bölgenin özel konumunun bir sonucudur.
Karasallığın ve Denizelliğin (Nemliliğin) Sıcaklığa Etkisi
Türkiye’nin çeşitli bölgelerindeki şehirler, bu iklimsel farklılıkları net bir şekilde yansıtır. Ankara ve Erzurum gibi iç kesimlerdeki şehirler karasal iklimin özelliklerini gösterirken, Antalya ve Rize gibi kıyı şehirleri denizel iklimin özelliklerine sahiptir. Bu durum, şehirlerin yaz ve kış sıcaklıkları, sıcaklık farkları gibi değerlerinde açıkça görülebilir ve bu farklılıklar, ilgili bölgenin iklim tipi hakkında önemli ipuçları verir.
Aşağıdaki tablo, yukarıdaki resimde de görüleceği üzere, karasal ve denizel iklimlerin temel özelliklerini ve Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde nasıl farklı iklimsel koşulların oluştuğunu açıkça ortaya koymaktadır.
| Özellik | Karasallık | Denizellik |
|---|---|---|
| Nem | Az | Fazla |
| Yağış | Az | Fazla |
| Sıcaklık Farkı | Fazla (Yıllık ve günlük) | Az (Yıllık ve günlük) |
| Mevsim Sıcaklıkları | Yazlar çok sıcak, kışlar çok soğuk | Yazlar serin, kışlar ılık |
| Fiziksel/Kimyasal Süreçler | Fiziksel parçalanma fazla | Kimyasal çözünme fazla |
| Kış Sıcaklığı | Sıfırın altında | Sıfırın üstünde |
| Yağış Türü (Kışın) | Genellikle kar | Genellikle yağmur |
| Isınma ve Soğuma | Çabuk ısınır, çabuk soğur | Geç ısınır, geç soğur |
| Bitki Örtüsü | Cılız | Gür |
Sorular, harita üzerinden değil de belirtilen kentler arasındaki iklim farklılıklarını ele alıyorsa, karasallık ve denizellik durumları dikkate alınmalıdır. Örneğin; Ankara, Erzurum, Antalya ve Rize kentlerinin yaz ve kış sıcaklıkları ile sıcaklık farklarını içeren tablo şu şekilde verilmiş olsun:
| Kent | Yaz Sıcaklığı (°C) | Kış Sıcaklığı (°C) | Sıcaklık Farkı (°C) |
|---|---|---|---|
| Ankara | 30 | -3 | 33 |
| Erzurum | 22 | -15 | 35 |
| Antalya | 28 | 10 | 20 |
| Rize | 25 | 7 | 18 |
Tablo incelendiğinde, sıcaklık farkının en yüksek olduğu Erzurum’da karasallığın en şiddetli yaşandığı, sıcaklık farkının en düşük olduğu Rize’de ise denizellik etkisinin daha baskın olduğu görülür. Bu durum, iç kesimlerde yer alan ve daha yüksek yükseltiye sahip kentlerde yaz ve kış sıcaklık farklarının fazla olduğunu; kıyıya yakın, deniz etkisi altındaki kentlerde ise sıcaklık farklarının daha az olduğunu gösterir.
❗ Türkiye’de nem oranının en fazla olduğu yer, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yer alane Rize’dir. Burada denizellik etkisiyle yağış miktarı fazla ve sıcaklık farkları nispeten azdır.
❗ Nem oranının en az olduğu ve karasallığın en şiddetli yaşandığı yer, Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Erzurum-Kars bölümüdür. Burada, yüksek yükselti nedeniyle nem azalır, karasallık artar ve sıcaklık farkları belirginleşir.
Yükseltinin Sıcaklığa Etkisi
Yükseltinin sıcaklığa etkisi, Türkiye’nin iklim çeşitliliği ve coğrafi yapısı üzerinde belirleyici bir rol oynar. Sıcaklık ile yükselti arasındaki ters orantı, Türkiye’nin farklı bölgelerinde sıcaklık dağılımının anlaşılmasında kilit bir faktördür. İşte bu ilişkinin temel özellikleri:
- Sıcaklık ve Yükselti İlişkisi: Yükselti arttıkça sıcaklık düşer. Genel bir kural olarak, “her 200 metrede yükselti artışı sıcaklığı yaklaşık 1°C azaltır”. Bu durum, yüksek dağlık alanlarda ve yüksek platolarda daha düşük sıcaklıkların yaşanmasına neden olur.
- Batıdan Doğuya Sıcaklık Azalışı: Türkiye’de batıdan doğuya doğru gidildiğinde, genel olarak yükselti artar. Bu yükselti artışı, doğal olarak sıcaklıkların azalmasına yol açar.
- Yükselti ve Sıcaklık Farklılıkları: Türkiye’de yükselti kısa mesafelerde dahi önemli ölçüde değişebilir. Bu durum, sıcaklık değişimlerinin de bölgeden bölgeye ve hatta yakın mesafelerde bile farklılık göstermesine neden olur.
Türkiye’nin “fiziki haritası” incelendiğinde, “yükselti farklılıklarını” gösteren çeşitli renkler dikkat çeker. Bu renkler, genellikle alçak alanlardan yüksek alanlara doğru geçişte koyulaşır, yüksek alanların daha soğuk olduğunu ve sıcaklık ile yükselti arasındaki ilişkiyi görsel olarak yansıtır. Bakınız:
| Yükselti | Renk |
|---|---|
| 0-500 | Yeşil |
| 500-1000 | Sarı |
| 1000-2000 | Açık kahverengi |
| 2000-4000 | Koyu kahverengi |
Bu özellikler, Türkiye’nin coğrafi çeşitliliğinin yanı sıra, iklim, tarım, yerleşim ve turizm gibi çeşitli etkinlikler üzerinde önemli etkilere sahiptir. Özellikle, yüksek bölgelerde tarım ürünlerinin çeşitliliği, olgunlaşma süreleri ve bitki örtüsü, yükselti ve sıcaklık ilişkisinden doğrudan etkilenir.
Kentlerin İndirgenmiş (İzoterm) Sıcaklığı
Kentlerin indirgenmiş sıcaklığı kavramı, bir yerleşim yerinin yükseltisinin iklim üzerindeki etkisini dikkate alarak, gerçek sıcaklığını deniz seviyesine indirgenmiş bir değer olarak ifade eder. Bu yöntemle, farklı yükseltilerdeki kentlerin sıcaklıkları, sanki hepsi deniz seviyesindeymiş gibi karşılaştırılabilir hale getirilir. Yükselti arttıkça sıcaklık azaldığı için, bu sıcaklık kaybı, gerçek sıcaklığa eklenerek indirgenmiş sıcaklık hesaplanır.
Aşağıda verilen tablo, Türkiye’deki bazı kentlerin gerçek ve indirgenmiş sıcaklıkları ile aradaki farkı göstermektedir:
| Kent | Gerçek Sıcaklık (°C) | İndirgenmiş Sıcaklık (°C) | Fark (°C) |
|---|---|---|---|
| Çanakkale | 25 | 25 | 0 |
| Ankara | 20 | 25 | 5 |
| Erzurum | 15 | 25 | 10 |
| Iğdır | 21 | 25 | 4 |
Tablodan anlaşılacağı üzere, bir yerin gerçek sıcaklığı ile indirgenmiş sıcaklığı arasındaki fark, o yerin yükseltisi hakkında önemli bilgiler verir. Fark ne kadar azsa (örneğin, Çanakkale gibi), o yerin yükseltisi o kadar düşüktür. Fark ne kadar fazlaysa (örneğin, Erzurum gibi), o yerin yükseltisi o kadar yüksektir. Bu hesaplama, yükseltinin iklim üzerindeki etkisini göz önünde bulundurarak, kentlerin iklimsel koşullarının daha adil bir şekilde karşılaştırılmasını sağlar.
❗ Türkiye’de sıcaklık dağılışını en fazla etkileyen faktör “yükseltidir” (yer şekilleri). Ancak indirgenmiş (İzoterm) haritalarda en fazla sıcaklığı etkileyen faktör ise “enlem“dir.
❗ Bir yerde, gerçek ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki fark ne kadar az olursa denize de o kadar yakın olur. Ne kadar fazla ise yükseltisi de o kadar fazla olur.
❗ Türkiye’de gerçek ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki farkın en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu, en az olduğu bölge ise Marmara Bölgesi’dir.
Türkiye’de İndirgenmiş Sıcaklıkların Dağılışı
Yükseltinin sıcaklık dağılımı üzerindeki etkisi, coğrafya ve iklim biliminde önemli bir konudur. Yükselti, sıcaklığın enlem, rüzgarlar ve karasallık-denizellik gibi diğer faktörlere bağlı değişimlerini etkileyebilir, hatta bazen bu değişimleri bozabilir. Bu durum, özellikle yüksek dağlık alanlarda veya yüksek platolarda yaşayan insanlar için günlük yaşamda ve tarımsal faaliyetlerde önemli sonuçlar doğurabilir.
Bu etkinin analiz edilmesi ve anlaşılması için, uzmanlar yükseltiyi hesaba katmayan, yani yükseltinin etkisini yok sayan sıcaklık haritaları oluşturmuşlardır. Bu haritalar, her yeri sanki deniz seviyesindeymiş gibi kabul eder ve böylece sıcaklık değerlerini standardize eder. Bu tür haritalara “indirgenmiş izoterm haritası” veya “eşsıcaklık haritası” denir. Indirgenmiş izoterm haritaları, yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisini ortadan kaldırarak, enlem, rüzgarlar ve karasallık-denizellik gibi diğer iklim faktörlerinin saf etkilerini gösterir.
Indirgenmiş izoterm haritaları, iklim bilimciler ve coğrafyacılar için değerli araçlardır. Bu haritalar sayesinde, Türkiye gibi coğrafi çeşitliliği yüksek ülkelerdeki sıcaklık dağılımı daha net bir şekilde anlaşılır ve iklim modelleri veya tarımsal planlama gibi uygulamalarda daha doğru bilgilere ulaşılabilir.
❗ İndirgenmiş izoterm haritalarında yükseltinin (yer şekillerinin), fön rüzgarlarının, ve bakının sıcaklık üzerinde etkisi yoktur.