Guthrie Bitişiklik Kuramı: Öğrenme ve Alışkanlıkları Anlama

Bu yazımızda, öğrenme süreçleri üzerine yapılan çalışmalar arasında kendine özgü bir yere sahip olan Guthrie bitişiklik kuramı hakkında önemli bilgiler vereceğiz. Bu ilginç kuram, öğrenme, alışkanlık ve hafızanın nasıl işlediği konusunda farklı bir bakış açısı sunar ve öğrenme süreçlerinin nasıl yönetilebileceğine dair ipuçları içermektedir.

Guthrie Bitişiklik Kuramı Nedir?

Guthrie bitişiklik kuramı, öğrenme ve hafıza üzerine bir teori olan ve öğrenme süreçlerini açıklamaya çalışan bir psikoloji teorisidir.

Amerikalı psikolog Edwin Ray Guthrie tarafından ortaya atılan bu teori, öğrenmenin, uyranların ve tepkinin birbirine bağlanmasıyla oluştuğunu anlatır. Guthrie, bir uyarıcıya karşı verilen tepkinin, o uyarıcıyla tekrar karşılaşılması durumunda tekrar gösterilme eğilimi olduğunu söyler.

Zira, Guthrie’ye göre öğrenme, bir uyaran ve ona uygun bir tepki arasında oluşan bağın güçlenmesi sonucu meydana gelmektedir. Kişi eğer belirli bir uyaranla karşılaştığında, bu uyarana uyum sağlayan bir tepki verirse, bu uyaran ve tepki birbirine bağlı hale gelir. Oluşan bu bağ, benzer durumlarla tekrar karşılaşılması durumunda hatırlanır ve öğrenmenin de gerçekleşmek üzere olduğunu gösterir. Öğrenme, daha önce gerçekleştirilen eylemin tekrarının yapılabilmesi ve durumun yeniden ortaya çıkarılabilmesi ile iyice pekişir.

Aşağıdaki örnek, Guthrie’nin bitişiklik kuramı ile öğrenmenin uyaran ve tepki arasındaki bağlantının güçlendirilmesiyle nasıl gerçekleştiğini gösterir.

Diyelim ki bir köpek, sahibinin verdiği komutlarla oturmayı öğrenecek. İlk başlarda, sahibinin “otur” komutuyla (uyaran) karşılaşan köpek, bu olayı anlamlandıramadığı için haliyle oturmuyor. Bunun üzerine sahibi, bir yandan komutu verirken bir yandan da köpeğin arka kısmına hafifçe bastırarak onu oturtmayı başarıyor (tepki). Böylece uyaran ve tepki arasında bir bağlantı oluşur.

Bir süre sonra, köpek “otur” komutuyla defalarca karşılaştıkça ve sahibi tarafından tekrar tekrar oturtuldukça, kendisinden beklenen nihai tepki olan oturma hareketi güçlenir ve pekişir. Bu pekişme, öğrenmenin gerçekleştiğine dair işaretler barındırır.

Bir süre sonra, köpek otur komutunu duyduğunda otomatik olarak oturur ve bu hareketi artık sahibinin fiziksel müdahalesi olmadan gerçekleştirir. Bu durumda, köpeğin öğrenme süreci, “otur” komutuyla karşılaşma durumu ve oturma hareketi arasındaki bağlantının güçlendirilmesi yoluyla gerçekleşmiştir.

Ancak belirtmek gerekir ki, Guthire kuramına göre uyaran-tepki bağını kuvvetlendiren veya zayıflatan unsur tekrarlama sıklığı değil, bağın sayısıdır.

Guthrie Bitişik Kuramı ve Alışkanlık

Gündelik yaşamda insanların pek çok alışkanlığa (tepki) sahip olduğu bilinmektedir. Bunlardan belki de en bilindik olanı olarak sigara bağımlılığı (tepki) verilebilir. Bu tarz alışkanlıklardan kurtulabilir miyiz?

Guthrie’nin bitişiklik kuramına göre, alışkanlığın bağlandığı uyaranların sayısı ve çeşidiyle orantılı olarak güçlü olmaktadır. Başka bir deyişle, eğer bir alışkanlık yalnızca tek bir uyaranla ilişkilendirilmişse, o alışkanlığı değiştirmek veya ortadan kaldırmak daha kolay olacaktır.

Buna karşılık, eğer bir alışkanlık çok sayıda uyaranla ilişkilendirilmişse, bu alışkanlığı yenmek veya değiştirmek daha zor olacaktır. Örneğin, sigara içme alışkanlığı birçok farklı uyaranla bağlantılı olabilir: uyku sonrası, yemek sonrası, kahve içerken, çay içerken, biriyle dertleşirken, alkol tüketirken, üzgün veya mutlu iken. Bu tür durumlarda, alışkanlık oldukça güçlenmiştir ve ondan kurtulmak da haliyle zorlaşmıştır.

Guthrie’ye Göre İstenmeyen Alışkanlıkların Ortadan Kaldırılması

Guthrie bitişiklik kuramı, istenmeyen davranışların ve alışkanlıkların ortadan kaldırılması için üç yöntem kullanılmaktadır:

• Bıktırma (Yorma) Yöntemi
• Eşik Yöntemi (Alıştırma Yöntemi)
• Zıt Tepki Yöntemi

Bıktırma (Yorma) Yöntemi

Bıktırma, istenmeyen bir alışkanlığın veya davranışın ortadan kaldırılması için kullanılan psikolojik bir tekniktir. Bu yöntemde, kişi istenmeyen alışkanlığı o kadar fazla tekrarlar ki, sonunda bu alışkanlığı sürdürmeye enerjisi ve hevesi kalmaz ve dolayısıyla alışkanlıktan vazgeçme eğilimi gösterir.

Bu yöntem, daha çok fiziksel enerji gerektiren ve sürekli tekrarlamayla yorucu hale gelen alışkanlıklar için uygundur. Diyelim ki bir çocuk, sürekli olarak düğmeye basarak asansörü çağırma alışkanlığından kurtarmak istiyoruz. Eğer o çocuğa asansör düğmesine sürekli basarak bu eylemi o kadar sık ve uzun süre tekrarlatırsak, eninde sonunda bu eylemden fiziksel olarak yorulur (elini kaldıracak hali kalmaz) ve düğmeye basma isteği azalır.

Eşik Yöntemi (Alıştırma Yöntemi)

Eşik yöntemi (Alıştırma Yöntemi) olarak da adlandırılan Threshold metot, istenmeyen bir alışkanlığın veya davranışın ortadan kaldırılması veya değiştirilmesi amacıyla kullanılan bir psikolojik tekniktir. Bu yöntem, alışkanlığı gerçekleştirmeyi zorlaştıracak şekilde, uyaranın yoğunluğunu veya sıklığını azaltarak veya artırarak çalışır. Eşik Yöntemi, kişinin alışkanlığa bağlı uyaranlara karşı duyarlılığını ve tepkisini değiştirerek, alışkanlığın sürdürülmesini zorlaştırmayı amaçlar.

Örneğin, bir kişinin aşırı şekerli yiyecekler yeme alışkanlığı varsa ve bu alışkanlığından kurtulmak istiyorsa, eşik yöntemi kullanılabilir. Bu süreçte, kişi şekerli yiyeceklerin miktarını yavaş yavaş azaltarak zaman içinde şekerli yiyeceklere olan isteğini ve bağımlılığını azaltır.

Zıt Tepki Yöntemi

Zıt tepki yöntemi, istenmeyen bir alışkanlığın veya davranışın ortadan kaldırılması veya değiştirilmesi için kullanılan bir psikolojik tekniktir. Bu yöntem, kişinin istenmeyen alışkanlığının tam tersi bir eylemi gerçekleştirmeye teşvik ederek çalışır. Bu sayede, kişi istenmeyen alışkanlıkla bağlantılı uyaranlara maruz kaldığında yeni ve daha olumlu bir tepki geliştirir.

Diyelim ki, bir çocuk köpeklerden korkuyor ve bu korku onun günlük yaşamını olumsuz etkiliyor olsun. Bu durumu aşmak için, çocuğun babası ona güven veren bir olumlu uyarıcı olarak kullanılabilir. Çocuğun babası, çocuğun yanında olacak şekilde birlikte dışarı çıkacaklardır. Babasının yanında olduğunu bilen çocuk, köpeğin yanında kendini güvende hisseder ve bu sayede köpeklere olan korkusu dağılır.

Guthrie Bitişik Kuramına Yapılan Eleştiriler

Guthrie bitişiklik kuramı, öğrenme süreçlerini ve alışkanlıkların nasıl oluştuğunu açıklamaya çalışan bir teoridir. Ancak, bu kuramın da bazı eleştirilere maruz kaldığını belirtmek önemlidir:

Basitleştirme: Guthrie’nin teorisi, öğrenmeyi basit bir uyaran-tepki bağı olarak ele alır ve daha karmaşık öğrenme süreçlerini yeterince açıklamaz. Örneğin, sosyal öğrenme, problem çözme ve bilişsel süreçler gibi öğrenme türlerini dikkate almaz.

İçsel motivasyon eksikliği: Guthrie’nin kuramı, içsel motivasyonun veya kişinin öğrenme sürecindeki bireysel motivasyonunun önemini göz ardı eder. İçsel motivasyonun öğrenmeye etkisi, diğer öğrenme teorilerinde önemli bir bileşendir.

Kavramsal öğrenme ve soyut düşünme: Guthrie’nin teorisi, kavramsal öğrenme ve soyut düşünme gibi bilişsel süreçlerle ilgili öğrenme türlerini yeterince açıklamamaktadır. Bu tür öğrenme süreçlerinin, basit uyaran-tepki bağından daha karmaşık olduğu düşünülmektedir.

Genelleştirme ve ayırt etme: Guthrie’nin teorisi, öğrenmedeki genelleştirme ve ayırt etme süreçlerini tam olarak açıklamamaktadır. Bu süreçler, benzer durumlar arasında uygun tepkilerin nasıl seçildiğini ve öğrenmenin farklı bağlamlara nasıl aktarıldığını anlamak için önemlidir.

İnsan ve hayvan öğrenmesi arasındaki farklar: Guthrie’nin teorisi, öncelikle hayvanlarda yapılan deneylere dayanmaktadır ve insan öğrenmesi için her zaman uygun olmayabilir. İnsanlar, daha karmaşık öğrenme süreçlerine ve bilişsel yeteneklere sahiptir, bu nedenle, hayvanlardaki öğrenme süreçlerine dayalı teoriler insan öğrenmesini tam olarak açıklamayabilir. Bu yönüyle, Pavlov’un klasik koşullanma teorisiyle bağlantılı olabilir çünkü her iki teori de öğrenme süreçlerini ve uyaran-tepki bağlarının oluşumunu incelemektedir. Ancak, her iki teorinin odaklandığı öğrenme türleri ve kullanılan yöntemler açısından önemli farklılıklar vardır.

Bu eleştirilere rağmen, Guthrie bitişiklik kuramı, öğrenme süreçlerini ve alışkanlıkların nasıl oluştuğunu anlamaya yönelik önemli bir katkı sağlamıştır.