Hazırda Bulunma Ön Yargısı: Hatıralarımızın Gölgesi

En son okuduğunuz haberlerin, duyduğunuz hikayelerin veya izlediğiniz filmlerin, belirli bir konudaki görüşünüzü nasıl etkilediğini hiç düşündünüz mü? Örneğin, bir arkadaşınızın yaşadığı uçak korkusunu duyduktan sonra, belki de siz de uçakla seyahat etme konusunda daha tedirgin olmaya başladınız. Ya da belki de bir haber raporunda duyduğunuz nadir bir hastalığın hikayesi, sizin bu hastalığın ne kadar yaygın olduğuna dair algınızı değiştirdi. Bu, ‘hazırda bulunma ön yargısı’ olarak bilinen bir psikolojik fenomene örnek olabilir. Bu yazımızda, bu ön yargının ne olduğunu, neden oluştuğunu ve günlük yaşamımızı nasıl etkilediğini inceleyeceğiz.

Hazırda Bulunma Ön Yargısı Nedir?

Oh, my heart is beating wildly
Ah, kalbim deli gibi çarpıyor.

And it’s all because you’re here.
Ve sırf sen buradasın diye…

When I’m not near the girl I love,
Sevdiğim kızın yanında değilsem eğer!

I love the girl I’m near.
Hangi kız varsa yanımda, onu severim.”

Frank Sinatra

Hazırda bulunma ön yargısı (İngilizce: Availability bias), insanların bir olayın olasılığını veya sıklığını belirlerken, kolaylıkla hatırlayabildikleri bilgilere dayanarak karar verdikleri bir bilişsel önyargıdır.

Yani, bir olay hakkında daha çok bilgiye sahip olduğumuzda veya bir olayı daha kolay hatırladığımızda, bu olayın daha yaygın veya olası olduğunu düşünme eğilimindeyiz.

Doğal olarak en akılda kalan şeyler, en hızlı şekilde hatırlanabilir olanlar olacaktır. Ancak, bir olayın iyi hatırlanması, onun doğru olduğunu göstermez. Bilkis, bu durum kararlarımızın hatalı olma olasılığını da bir hayli artırır.

Örneğin, bir hava yolu şirketi hakkında bir dizi uçak kazası hakkında haberler gördüyseniz, o şirketin uçaklarının genel olarak güvensiz olduğunu düşünebilirsiniz. Aslında, bu şirketin uçakları diğer şirketlerin uçaklarından daha tehlikeli olmayabilir, ancak uçak kazalarının haberleri kolayca hatırlanabilir ve bu nedenle zihninizi etkileyebilir.

Böylesi bir ön yargı, genellikle istatistiksel verilerin ve genel veri tabanının göz ardı edilmesine yol açar. Bunun yerine, kişi en son, en çarpıcı veya en duygusal olarak etkileyen bilgilere dayanır. Bu nedenle, bu önyargının farkında olmak ve bunu karar verme sürecinde dikkate almak önemlidir.

Hazırda Bulunma Ön Yargısı Örnekleri

Hazırda bulunma ön yargısı ile alakalı örnekler:

Ahmet’in köpekbalığı korkusu: Ahmet, köpekbalığı saldırısının gerçekleştiği bir korku filmi izledi. Film sonrası denize girmekten korktu çünkü film, köpekbalığı saldırılarının daha yaygın olduğu yanılsamasını yarattı.

Mehmet’in loto hayalleri: Mehmet, geçen hafta gazetede büyük bir loto kazananının hikayesini okudu. Şimdi, kendisinin de büyük ikramiyeyi kazanabileceğine daha çok inanıyor, çünkü kazananın hikayesi kolayca hatırlanıyor ve bu yüzden loto kazanma olasılığını abartıyor.

Fatma’nın diyet seçimi: Fatma, bir arkadaşının belirli bir diyetle hızla kilo verdiğini duydu. Şimdi, aynı diyeti denemeye karar verdi, çünkü arkadaşının başarısı aklında çok taze ve bu yüzden bu diyetin etkili olduğunu düşünüyor.

Ali’nin yatırım kararı: Ali, belirli bir hisse senedi hakkında bir dizi olumlu haber okudu. Şimdi, bu hisse senedine yatırım yapmayı düşünüyor, çünkü olumlu haberler kolayca hatırlanıyor ve bu yüzden bu hisse senedinin iyi bir yatırım olduğunu düşünüyor.

Ayşe’nin uçak korkusu: Ayşe, birkaç hafta önce televizyonda büyük bir uçak kazası hakkında bir haber izledi. Şimdi, uçağa binmekten korkuyor, çünkü kaza hikayesi aklında çok taze ve bu yüzden uçmanın tehlikeli olduğunu düşünüyor.

Bu örnekler, hazırda bulunma önyargısının günlük yaşamımızda ve kararlarımızda nasıl rol oynayabileceğini göstermektedir.

Hazırda Bulunma Yanılgısı Nedenleri

Hazırda bulunma ön yargısının çeşitli nedenleri vardır ve genellikle insan beyninin bilgiyi işleme biçimiyle ilgilidir:

Beynin bilgiyi işleme biçimi: İnsan beyni, çevremizdeki dünyayı anlamak için sürekli olarak bilgiyi işler ve yorumlar. Bu süreç sırasında, beynimiz genellikle en son veya en çarpıcı bilgilere odaklanır.

Emosyonlar ve duygusal tepkiler: Duygusal olarak yoğun veya çarpıcı olaylar genellikle daha kolay hatırlanır. Bu durum, özellikle korku veya endişe ile ilgili durumlarda geçerlidir.

Kolaylık ve çaba: Hazırda bulunma önyargısı, beynin enerji tasarrufu ve verimlilik arzusundan kaynaklanır. Hatırlamak ve düşünmek enerji ve çaba gerektirir, bu yüzden beynimiz genellikle en kolay hatırlanan bilgilere dayanarak kararlar verir.

Bilgiye erişim: Medya ve teknoloji, belirli bilgilere daha kolay erişim sağlar ve bu da önyargıyı artırabilir. Örneğin, bir olay hakkında çok sayıda haber görmek, o olayın sıklığını abartmamıza neden olabilir.

Bilginin tekrarı: Bir bilgi ne kadar çok tekrar edilirse, o kadar kolay hatırlanır ve bu nedenle o bilgiye dayanarak karar verme olasılığı artar.

Yukarıda belirtilen faktörler, hazırda bulunma önyargısının oluşmasına ve sürdürülmesine katkıda bulunur. Bu önyargı, karar verme sürecimizi ve dünya hakkındaki algılarımızı önemli ölçüde etkileyebilir.

Hazırda bulunma etkisi nedeniyle, sanki yanlış bir haritayla dünyayı geziyormuşuz gibi hissederiz. Bu yüzden, uçak kazası veya cinayete kurban gitme gibi istisnai durumların olasılığını abartılı bir şekilde büyütürüz. Oysa diyabet veya mide kanseri gibi daha az sansasyonel, ancak daha olası ve sıkça gerçekleşen ölüm şekillerinin riskini hafife alırız.

Sık Tekrarların Hazırda Bulunmaya Etkisi

Bir şeyin tekrarlanma sıklığı, beynimizin bunu tekrar çağırma işini de oldukça kolaylaştırır. Beyin için o şeyin doğru olmasına bile gerek yoktur. Kitleler ortada ciddi bir sorun olduğuna ikna olana dek Nazi yönetimi “Yahudi sorununu” ne sıklıkta tekrarlamıştı?

UFO, yaşam enerjisi ve karma gibi kelimeleri yeterince sık tekrarlanması, insanların hatırlamasını ve dolayısıyla inanmaya başlamasını sağlar. Haliyle kişilerin bu tür şeylere olan inancı da güçlenir.

Örneğin, bir kişiyi dinlerken sadece onun top sakal sahibi olması sebebiyle söylediklerini top sakalla özdeşleştirerek, hazırda bulunan düşünceleri oluştururuz. Başka bir top sakallıyı dinlerken, bu hazırda bulunan düşünceler nedeniyle konuşulan konuyla ilişkilendiririz. Hatta, konuşulan konular arasında bir bağlantı olmasa bile bunu yaparız!

Kaynak:
➡️ Dawes, Robyn M.: Everyday Irrationality: How Pseudo-Scien tists, Lunatics, and the Rest of Us Systematically Fail to Think Rationally, Westview Press, 2001, S. 102
➡️ Munger, Charles T.: Poor Charlie’s Alma nack, Third Edition, Donning, 2008 S. 486