Tek Neden Safsatası: Sebeplerden Bir Tanesine Aşırı Bağlanma
Çoğu zaman, insanlar karmaşık olayları ve durumları basitleştirmeye çalışırken, hızlı ve düşüncesiz sonuçlara vararak, tek neden safsatası adı verilen yanıltıcı düşünme biçimine düşerler.
Tek Neden Safsatası Nedir?
Tek neden safsatası (İngilizce: Fallacy of the single cause), karmaşık olayların ve durumların tek bir nedenle açıklanabileceği yanılgısına dayanan, düşünsel bir hata türüdür.
Safsatanın kökenleri ve ilk ortaya çıkışı konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Fakat, bu tür mantık hataları ve safsataların incelenmesi, antik Yunan felsefecileri, özellikle Aristoteles, tarafından başlatılmıştır. O dönemde, Aristoteles mantık ve argümantasyonun doğru ve yanlış yönlerini inceleyerek, düşünce ve tartışma süreçlerinin temel ilkelerini ortaya koymuştur.
Bu mantıksal yanlışlığın belki de en belirgin özelliği, neden olarak gösterilen şeyin gerçekten de nedenlerden biri olmasıdır. Sıkıntılı olan ise, diğer muhtemel nedenlerin dikkate alınmamasıdır. Basitleştirmek gerekirse, tek bir nedenin yanılgısı şunu ifade eden bir yanılgıdır: “Y yapıldı sonra X oldu, bu demektir ki, X’in tek olma nedeni Y’dir.”
Tek neden safsatası genellikle çok sayıda yanlış iddia ve suçlamaya yol açar. Olayların ardışık bir dizi şeklinde gerçekleşmesi, bazı durumlarda doğrudan nedensellik işareti olsa da, bu kesin bir kural değildir. Dahası, yanlış ilişkilendirmeler nedeniyle sırf birbirleriyle paralel bir şekilde meydana gelmesi nedeniyle olaylar arasında alakasız bir sebep-sonuç ilişkisi kurulabilir.
Bu konuya verilebilecek en bilindik örneklerden biri Prag’da yaşanan defenestrasyon (birini pencereden atarak öldürmeye çalışmak) olayıdır.
Kral yandaşı olan Katolik bir milletvekili ve yardımcısı olan kişi, Protestanlar tarafından Prag Kalesi’nin yirmi metre yükseklikteki pencerelerinden aşağıya atıldı. Ölmesi beklenen bu adamların yirmi metre yükseklikten yere düşüp kurtulması üzerine Katoliklerin olaya getirdiği açıklama ise yazımızın konusunu özetler nitelikte.
Katolikler, bu iki adamın melekler tarafından düşüşlerinin yavaşlatılarak Tanrı tarafından kurtarılmış olduğunu düşünmüşlerdir. Oysa olayın gerçek sebebi, yani bu iki adamın hayatta kalmasının sebebi, pencerenin hemen altında buluna gübre yığınının üstüne düşmüş olmasıydı.
Prag’da pencereden atma olarak bilinen bu olay, nedenleri aşırı basitleştirme sonucu olayların nedeni olarak görülebilecek şeylerin uç noktalarını da göstermektedir.
Aşırı Basitleştirmenin Nedenleri
Olayların aşırı basitleştirilip, tek neden safsatasının ortaya çıkmasına yol açan temel nedenler aşağıdakileri verebiliriz:
Karmaşıklıktan kaçınma: İnsanlar, karmaşık durumları ve olayları anlamaya çalışırken, genellikle bilgiyi basitleştirmeye ve daha kolay anlaşılır hale getirmeye eğilimlidir. Bu süreçte, birden fazla nedenin etkisini göz ardı ederek tek bir nedene odaklanma eğilimindedirler.
İlişkileri ve nedenselliği anlama zorluğu: İnsanlar, olaylar ve durumlar arasındaki ilişkileri ve nedenselliği anlamakta zorlanabilirler. Bu nedenle, tek bir nedenin karmaşık olayları açıklamak için yeterli olduğunu düşünmeye meyillidirler.
Zamanaşımı yanılgısı: İnsanlar, bir olayın başka bir olaydan önce gerçekleşmesi durumunda, bunların doğrudan bir nedensel ilişkiye sahip olduğunu varsayma eğilimindedir. Bu yanılgı, tek neden safsatasının temel nedenlerinden biridir.
Sebep-sonuç ilişkilerinin basitleştirilmesi: İnsanlar, sebep-sonuç ilişkilerini karmaşık ve çok faktörlü bir süreç yerine, basit ve doğrusal bir süreç olarak görmeye eğilimlidir. Bu eğilim, tek neden safsatasının ortaya çıkmasına yol açar.
Doğrulama yanlılığı: İnsanlar, kendi inanç ve beklentilerini doğrulayan bilgileri seçmeye ve dikkate almaya eğilimlidir. Bu durum, karmaşık olayları ve durumları açıklarken tek bir nedenle sınırlı kalmalarına yol açabilir.
Tek neden safsatasının nedenlerini anlamak, bu tür mantıksal hatalardan kaçınmak ve daha sağlıklı düşünme ve analiz süreçleri geliştirmek adına önemlidir.
