Karşılıklılık Ön Yargısı (Reciprocity Bias)
Karşılıklılık ön yargısı, bir borçluluk dalgası oluşturarak başkalarının iyi veya kötü eylemlerine karşılık verme eğiliminde olunmasına denir.
Karşılıklılık Ön Yargısı Nedir?
Karşılıklılık ön yargısı (İngilizce: Reciprocity bias), insanların başkalarının kendilerine iyi davrandığı durumlarda, aynı şekilde karşılık verme eğiliminde olmalarıdır. Bu ön yargı, insanların başkalarına yapılan iyilikleri geri ödemek veya aynı düzeyde davranışta bulunmak isteme eğilimine sahip olduklarını ifade eder.
Robert Cialdini adında bir bilim adamı yaptığı araştırmalar sonucunda insanların birine borçlu kalmaya nadiren katlanabildiğini keşfetmiştir. Bu nedenle, eğer insanlar geri ödeyebilecek durumda değillerse gerekli de olsa iyilik istemekten kaçınma eğiliminde olurlar. Karar vermede psikolojik maliyet, maddi kayıptan daha ağır basabilimektedir.
Aynı zamanda kültürel antropologlar tarafından da incelenmektedir. Zira karşılık verme dürtüsünün güçlü bir dürtü olmasının yanı sıra bu dürtünün muhtemelen evrimsel bir geçmişi olduğu düşünülmektedir.
Özellikle besin miktarları büyük bir dalgalanmaya maruz kalmış bütün hayvan türlerinde bu olgu yaygın bir şekilde görülmektedir. İyiliklere karşılık vermek, borçları geri ödemek ve başkalarına iyi davranma arzusu gibi gruba faydası olan davranışlar gruptaki her birey için gereklidir.
Bir nevi “Ben sana şu an uygunken yardım edeyim, sen de bana başka bir zaman uygun olduğunda yardım edersin.” minvalindeki kazan-kazan olan bu olgunun evrimsel manasını bir örnekle açıklayalım.
Farz edelim ki, insanların avcı ve toplayıcı olduğu çağlardan birinde yaşıyorsunuz. Günün birinde de kocaman bir bizon öldürdünüz. Buzdolabı ya da soğutucu tarzı bir şeyin olmadığı bir dönemde payınıza düşen eti bozulmadan saklayabileceğiniz bir yer de yok. Yiyebildiğiniz kadarını yiyeceksiniz ama ihtiyacınızdan fazlası olan etlerin çürümesini de istemiyorsunuz. Nasıl davranırdınız?
Mecburen avladığınız hayvanın etini topluluğunuzun aç kalan diğer üyeleriyle bölüşmek durumunda kalıyorsunuz. Böyle yaparak gün gelip siz yiyecek bulamayıp aç kalırsanız diğerlerinin bulmuş olduğu yiyeceklerden benzer şekilde faydalanma imkanı bulmuş olacaksınız. Tabiri caizse, buz dolabınız diğerlerinin midesi olacaktır.
Karşılıklılık ön yargısı salt insanlara özgü bir durum değildir. Farklı seviyelerde bilişsel karmaşıklığa sahip her tür hayvanda gözlemlenebilir.
Örneğin, makaklar üzerinde yapılan araştırmalar, tımarlamada karşılıklı davranış sergiledikleri görülmüştür. Başka makaklar tarafından tımar edilmiş makakların, kendilerini tımar etmiş makaklara tımar yapma veya onlara destek olma gibi davranışlar göstermektedir.
Karşılıklılık ve Reklamcılık Sektörü
Reklamcılar, satış görevlileri bu olumlu karşılıklılıktan yararlanırlar; örneğin, bir yemeğin sonunda bedava bir tatlı sunmak, müşterinin karşılık verme zorunluluğunun bir sonucu olarak daha yüksek bir bahşiş vermesine sebep olabilir.
Psikolog Profesör David Strohmetz, karşılıklılık yanılgısını test etmek için iki tane tecrübeli garsonla New York’ta bulunan bir restoranda deney için anlaşmışlardır. Garsonlardan biri müşterilere faturayla birlikte küçük bir parça paketlenmiş çikolata verirken diğeri sadece faturayı götürecekti.
Deney sonuçlandığında, ortalama olarak çikolata verilen müşteriler %17,8 bahşiş verirken, kendilerine çikolata verilmeyen müşteriler de % 15,1 bahşiş vermiştir.
Karşılıklılık ön yargısı, insan davranışlarını ve sosyal etkileşimleri anlamak için önemli bir kavramdır. İnsanlar genellikle kendilerine yapılan iyilikleri geri ödemek veya karşılamak isteme eğilimindedirler. Bu ön yargı, insan ilişkileri, pazarlama stratejileri ve sosyal etkileşimler gibi birçok alanda etkili olabilir.
Her ne kadar, iyi eylemler karşılık olarak iyi eylemleri tetiklese de, benzer şekilde kötü eylemler de karşılık kötü eylemleri tetikleyebilir. Zira intikam dürtümüzün oluşması da benzer süreçlerden beslenir.
