Çıpalama Yanılgısı: Çıkarım Yapmak için Bilginin Kullanımı

Çıpalama yanılgısı (İngilizcesi: Anchoring bias), insanların karar verme süreçlerinde öznel bir referans noktası (çıpa) kullanarak değerlendirmeler yapma eğilimidir. İnsanlar, bu çıpa değerini, daha sonraki bilgilerle karşılaştıklarında bile dikkate alarak değerlendirmeler yaparlar ve bu da haliyle yanlış veya hatalı sonuçlara yol açabilir.

Çıpalama Yanılgısı Nedir?

Kişilerin, deneyimledikleri veya öğrendikleri ilk bilgileri referans alarak yeni durumları o bilgi ışığında değerlendirme eğiliminde olduklarını ve bu durumun karar verme süreçlerinde de ciddi bir etkiye sahip olabileceği psikologlar tarafından araştırılmıştır.

Amos Tversky ve Daniel Kahneman adındaki iki psikolog tarafından 1974 yılında yayınlanan ortak bir makalede, “İnsanlar, nihai kararı verecek şekilde ayarlanmış başlangıç noktalarını esas alarak tahminlerde bulunur, fikir yürütür ve karar verirler.” şeklinde çıpalama yanılgısını açıklayan bir tanım yaptılar.

Konuyla alakalı yaptıkları bir dizi deneyden en bilindik olanı ise tekerlek deneyidir. Bir çarkıfelek kuran bu ikili, deneyin katılımcılarına çarkıfeleği çevirttirip katılımcılara Birleşmiş Milletler Örgütü’ne kaç ülkenin üye olduğunu sordu.

Çarkıfeleği çevirip yüksek sayı denk getiren denekler, üye sayısını yüksek söylemiştir. Buna karşılık, düşük sayı denk getirenler ise daha düşük sayılar olacak şekilde cevap vermişlerdir. Denekler, çarkıfelekten denk gelen sayıyı (çıpa) baz alarak tahminde bulunmuşlardır. Çıpa olarak kullanılan şey, mantıksal olarak hiçbir anlam ifade etmeyen sayılardı. Fark edileceği üzere alakasız şeyler olsa dahi çıpa atmaktan vazgeçmeyiz.

İkilinin yaptıkları bir diğer bilinen deney ise emlak acenteliği üzerinedir. Tversky ve Kahneman, denek grubunu üniversite öğrencileri ve profesyonel emlakçılar olmak üzere ikiye ayırıp bir ev hakkında bilgi vermiştir. Tamamen rastlantısal olarak belirlenmiş bir liste fiyatı sunan ikili deneklerden evlerin değerini tahmin etmelerini istemiştir.

Beklenildiği üzere üniversite öğrencileri çıpadan etkilendi ve liste fiyatı ne kadar yüksekse, evin değerini de o derece yüksek tahmin ettiler. Asıl şaşırtıcı olan ise emlakçıların yaptıkları tahmin olmuştur. Onlar da tıpkı öğrenciler gibi çıpalamadan nasibini almış ve keyfi olarak yazılmış liste fiyatının etkisinde kalmıştır.

İşin özü bir şeyin, (emlak, şirket, sanat eseri) değeri ne kadar belirsizse, değerlendirmeyi yapan kişiler profesyonel dahi olsalar çıpanın etkisinde kalmaya yatkındırlar. Öyle ki, öğrencilerin geçmiş notlarını bilen öğretmenlerin sınav okumalarında bu notlardan etkilendikleri kanıtlanmıştır.

Alakasız dayanaklar olsa bile çıpalamadan faydalanırız. J. Edward Russo ve Paul J.H. Shoemaker adındaki iki araştırmacı, denek olarak gelen üniversite öğrencilerinden telefon numaralarının son iki hanesini yazmalarını istedi ve ardından da Hun imparatoru Atilla’nın hangi yıl Avrupa’da ağır bir yenilgiye uğradığını sordu.

Öngörüldüğü üzere, telefon numaraları yüksek olan kişiler yıl olarak daha yüksek bir sayı söylerken, telefon numaraları düşük olanlar ise daha düşük sayılar söylemiştir.

Bu deneyler ve diğer benzer çalışmalar, çıpalama yanılgısının insanların karar verme ve değerlendirme süreçlerinde önemli bir rol oynadığını ortaya koymaktadır. Bu yanılgı, herhangi bir durumda gerçek değerleri veya olasılıkları öğrenmeye çalışırken etkili olabilir ve kararları önemli ölçüde etkileyebilir.

Çıpalama Yanılgısının Nedenleri

Çıpalama yanılgısının nedenleri, insanların karar verme ve değerlendirme süreçlerindeki temel zaaflardan kaynaklanır. Genel olarak başlıca nedenleri olarak aşağıdakiler gösterilebilir:

Bilgi işleme sınırlamaları: İnsanlar, sınırlı bilişsel kaynaklara sahiptir ve bu nedenle değerlendirmeler yaparken belirli bir referans noktasına (çıpa) ihtiyaç duyarlar. Çıpalama yanılgısı, insanların bilgiyi hızlı ve verimli bir şekilde işlemeye çalışırken farkında olmadan kullandığı bir kısayoldur.

Tembellik ve sezgi: İnsanlar, karmaşık problemleri çözmek için genellikle sezgisel ve hızlı düşünme süreçlerine başvurur. Bu süreçler, çıpalama yanılgısına yol açabilen zihinsel bir tembelliktir çünkü insanlar çıpa değerini kolayca kullanarak karar verme sürecini hızlandırmaya çalışırlar.

Yetersiz bilgi: Bazen insanlar, bir değerlendirme yapmak için yeterli bilgiye sahip olmadıklarında, mevcut bilgiyi çıpa olarak kullanma eğilimindedirler.

Öznel değerler ve inançlar: İnsanların değer yargıları ve inançları, karar verme süreçlerinde çıpalama yanılgısına yol açan önemli etmenlerdir. Kişiler, önceden sahip oldukları değer yargıları ve inançlara göre çıpa seçebilir ve bu çıpa değeri, değerlendirmelerinin temeli olabilir.

Çevresel etkiler: Çıpalama yanılgısı, sosyal ve çevresel etkenlerle de ilişkilendirilebilir. İnsanlar, başkalarının fikirlerine ve düşüncelerine göre çıpa değerlerini seçebilir ve bu değerlere dayanarak değerlendirmeler yapabilir.

Karar verme sürecindeki belirsizlik: Belirsizlik altında karar verirken, insanlar çıpa değerlerine daha fazla güvenme eğilimindedir.

Özetle ne zaman bir şey tahmin etsek, bizi doğru cevaba ulaştırabileceğini düşündüğümüz çıpalardan yararlanırız. Tutunacağımız geçerli tek bir veri olmasa bile çıpa atmaktan vazgeçmeyiz. Bu yüzden, çıpalama yanılgısının nedenlerini anlamak, karar verme süreçlerini daha bilinçli ve mantıklı hale getirmeye yardımcı olabilir.