Barnum Etkisi: Fallar Neden Doğru Söylüyor?
Barnum etkisi (aynı zamanda Forer etkisi olarak da bilinir), insanların belirsiz ve genel ifadeleri kendi kişisel durumlarına özgü ve doğru olarak kabul etme eğilimini tanımlayan bir psikolojik fenomendir.
Barnum Etkisi
Barnum etkisi adını, Amerikalı şovmen ve sirk girişimcisi Phineas Taylor Barnum‘dan alır, ancak etki doğrudan onun sirk gösterileriyle ilgili değildir. Barnum’un sirk gösterileri ve halkla ilişkiler stratejileri, belirsiz ve genel ifadeler kullanarak geniş kitlelerle empati kurmayı başardı. Bu nedenle, bu tür ifadelerin etkili olduğu psikolojik fenomene “Barnum etkisi” adı verildi.
Aslında, bu etkinin keşfi ve adlandırılması, Bertram R. Forer tarafından 1948’de yapılan bir deneye dayanır ve bu nedenle aynı zamanda “Forer etkisi” olarak da bilinir.
Ancak Barnum adı, bu etkiyi daha geniş bir kültürel bağlamda anlamlandırmaya yardımcı olur ve insanların bu tür belirsiz ifadelere nasıl yanıt verdiğini ve onları kendi yaşamlarına nasıl uyguladığını gösterir.
Forer Etkisi
Öte yandan, Forer etkisi ismi, 1948’de Amerikalı psikolog Bertram R. Forer tarafından yapılan bir deneye dayanmaktadır. Forer, öğrencilerine yönelik kişilik testi uygulamış ve daha sonra onlara, aslında rastgele seçilmiş ifadelerden oluşan, oldukça genel ve belirsiz bir kişilik analizi vermiştir. Öğrencilerin büyük çoğunluğu, bu analizin kendilerini oldukça doğru bir şekilde tanımladığını düşünmüştür.
İnsanların belirsiz ve genel ifadeleri kişisel olarak kabul etme eğilimini gösterdiğini kanıtlayan bu deneyle beraber bu etkiye Forer’in adı verilmiştir.
Alttaki videoda benzer bir deney yapılmıştır. Kişilere tamamen aynı kişilik yorumu verilmesine rağmen çoğunluk bu yorumların kendisine çok uygun olduğunu dile getirmiştir.
Özetle hem Barnum etkisi hem de Forer etkisi aynı fenomeni ifade eder, ancak farklı tarihsel ve kültürel bağlamlara atıfta bulunduklarından farklı iki ada sahip olmuştur diyebiliriz.
Fallar Neden Doğru Söylüyor?
Barnum etkisi, astroloji, grafoloji, falcılık, köşe yazıları ve benzeri alanlarda sıklıkla karşılaşılan bir fenomendir. Bu alanlarda yapılan analizler ve yorumlar, genellikle belirsiz ve genel ifadeler içerdiğinden bunlara maruz kalan insanlar, bu ifadeleri sanki kendi kişisel durumlarına özgü ve doğru olarak kabul etmelerine yol açar.
Örneğin, herkesin futbolcu olduğu bir yerde, kişilere futbol yetenekleri hakkında ne kadar genel bir bahsedilme olursa her bir futbolcunun bunu kendi üzerine alma olasılığı artmaktadır. Ancak içlerinde modacının da olduğu bir yerde “Sol ayağınla çok iyi şut çekersin” gibi bir ifade kullanırsanız modacı kişi bunu üzerine almayacak hele de futbolla hiç ilgisi yoksa tabiri caizse “ne alaka” diyecektir.
Yapılan deneyler, fallar ile alakalı durumu gözler önüne sermektedir. Genellemeyi açık edecek şekilde verince deneydeki kişiler bunlara inanmıyorlar. Ancak bu genellemeler tabiri caizse nabza göre şerbet şeklinde verince “Evet tüm söylenenler doğru”, “Bu aynı beni tarif ediyor” gibi tepkiler ortaya çıkmakta ve haliyle de inanırlılığı artmaktadır.
