Eylem Yanlılığı: Hiçbir Şey Yapmamak Neden Eziyet Gibi Gelir?

Bir kahve dükkanında otururken, beklenmedik bir yağmur başladığında, şemsiyesiz dışarı çıkmamak için biraz daha beklemek mi yoksa hemen dışarı çıkmak ve ıslanmak mı daha iyidir? Ya da trafik ışığına yaklaşırken, yeşil ışığı beklemek mi daha mantıklıdır yoksa hemen gaz pedalına basıp geçmek mi? İşte bu ve benzeri durumlar, gündelik hayatımızda karşılaştığımız ve eylem yanlılığı olarak bilinen hemen harekete geçme dürtüsünün belirgin olduğu anlardır. Peki, bu yanılgının nedenlerini ve sonuçlarını hiç düşündünüz mü?

Eylem Yanlılığı (Action Bias) Nedir?

Acele işe şeytan karışır.

Atasözü

Eylem yanlılığı (İngilizce: Action bias), bireylerin genellikle bir durumu değiştirmek veya belirsizliği azaltmak amacıyla harekete geçme eğilimidir.

Böyle anlarda kişiler, harekete geçmenin gerekli veya en iyi seçenek olmadığı durumlarda bile eylem yanlılığı gösterirler.

Çoğu zaman, hemen eyleme geçme dürtüsüne karşı koyarak biraz sakinleşip beklemek, durumu değerlendirecek kadar zaman ayırmak, daha doğru bir çözüm olmaktadır. Peki, neden biraz olsun beklemek ve hiçbir şey yapmamak çoğu zaman bize acı çektiren bir durum gibi gelir?

İnsanlar, genellikle belirsizlik karşısında kontrol hissi yaratmak amacıyla hemen harekete geçme eğiliminde olurlar. Tabiri caizse “elinden geleni yapmak” adına kıpır kıpır oldukları bir dürtüye boyun eğerler.

Örneğin, bir futbol kalecisinin penaltı atışı sırasında hareket etme eğilimi genellikle eylem yanlılığı için ideal bir örnektir. Kaleye giden şutların sadece üçte biri ortaya çekilmesine rağmen, kalecilerin büyük çoğunluğu neden ya sağ köşeye ya da sol köşeye uçarlar?

Michael Bar-Eli tarafından, dünya genelindeki birçok futbol ligi ve şampiyonasında yapılan 286 penaltı vuruşunun analizi gerçekleştirilmiştir. İstatistiklere göre, kalecilerin vuruş anına kadar ortada kalmaları en iyi strateji olarak belirtilirken, kalecilerin %93.7’si sağa veya sola hemen atlamayı tercih etmiştir.

Zira yanlış yöne uçmak, tabiri caizse sap gibi ortada dikilmek yerine hemen bir köşeye uçmak iyi bir imaj bırakmakta, daha az suçlu hissettirmektedir.

Eylem yanlığı tam olarak böyle bir şeydir işte; hiçbir işe yaramadığı durumda dahi harekete geçmek doğruymuş gibi gözükür.

İyi bir kaleci olmak istiyorsanız, köşelerden birine hemen uçmak yerine şut anına kadar ortada bekleyin ve tam şut anında topun yönüne bağlı olarak hızlıca o yöne uçmaya çalışın.

Eylem Yanlılığının Nedenleri

İnsanlığın en büyük talihsizliği odasında sakin sakin duramamasıdır.

Blaise Pascal

Eylem yanlılığı, birçok farklı faktörden kaynaklanabilir. Bunlardan bazıları aşağıda derlenmiştir:

Algılanan kontrol ihtiyacı: İnsanlar genellikle durumları kontrol altında tutma ve belirsizlikle başa çıkma ihtiyacı hissederler. Bu nedenle, hareketsiz kalmak yerine eylemde bulunmayı tercih ederler, çünkü bu onlara daha fazla kontrol sahibi olduklarını hissettirir.

Pişmanlık teorisi: İnsanlar genellikle bir şeyi yapmamanın sonucunda oluşabilecek potansiyel pişmanlıktan kaçınmayı tercih ederler. Yani bir eylemde bulunmamak ve sonrasında bu durumun olumsuz bir sonuç doğurması durumunda hissedilecek pişmanlık, bir eylemde bulunup olumsuz bir sonuç alınmasına kıyasla genellikle daha yoğun olacaktır.

Sosyal baskı: Toplum genellikle eylemde bulunmayı “tembellik” veya “ilgisizlik” olarak algılar ve bu nedenle insanlar sosyal baskı nedeniyle harekete geçmeye meyilli olabilirler.

Mükemmeliyetçilik: Bazı insanlar, herhangi bir durumda mükemmel sonuçlar elde etmek için sürekli olarak eylemde bulunma eğilimindedirler. Bu tür insanlar genellikle hareketsiz kalmayı “başarısızlık” olarak görürler.

Korku ve kaygı: Bazı durumlardaki eylem yanlılığı, korku veya kaygı tarafından tetiklenebilir. Örneğin, bir kişi tehlikeli bir durumla karşılaştığında, genellikle bu durumdan kaçmak veya bu duruma müdahale etmek için harekete geçer.

Özdeşleşme: İnsanlar genellikle kendilerini eylemleriyle tanımlarlar. Bu nedenle, harekete geçmek, kim olduklarını ve dünyaya nasıl tepki verdiklerini belirleme şekillerinin bir parçasıdır.

Bu faktörlerin her biri, eylem yanlılığının neden olduğu kompleks psikolojik dinamiklere katkıda bulunabilir. Ancak, her durum ve birey farklı olduğu için, bu faktörlerin her birinin eylem yanlılığını nasıl etkilediği değişebilir.

Belirsizsizliği hakim olduğu ortamlarda, bir şeyleri hemen yapmadan beklemek genellikle akıllıca bir seçenektir. İnsanın kendisini sakinleştirerek duygusal tepkilerden uzak durması önemlidir. Bu şekilde kişi, olayları daha sağlıklı değerlendirebileceği ideal bir düşünme ortamı oluşturmuş olur.

Kaynak:
➡️ Bar-Eli, Michael vd.: “Action Bias among Elite Soccer Goalkeepers: The Case of Penalty Kicks”, Journal of Economic Psychology 28 (5), 2007, S. 606–621.
➡️ Munger, Charlie: Poor Charlie’s Almanack, Third Edition, Donning, 2008, S. 61